52-расм.
Буйрак усти бези пустло^ кисми гормонлари ва уларнинг
вазифалари.
Катехоламинларнинг энг му.ким эффектларидан бири юрак фа-
олиятини стимуллашидир. Бундан ташцари, ичак перисталтика
ва секрециясини тормозлайди, цорачикни кенгайтиради, терлаш-
ни камайтиради, энергия ^осил булишини ва катаболизм жараён-
ларини тезлаштиради. Адреналин миокардда жойлаш ган в-адре-
норецепторларга таъсир этиб, бунинг натижасида юракда мусбат
инотроп ва хронотроп эффектларни чакиради. Н орадреналин эса
кон-томирлардаги б-адренорецепторларга таъсир этади.
Шунинг учун, цон-томирларнинг торайиши ва цон томир пе-
риферик царшилигининг ортиши, асосан норадреналин таъси-
ридан юзага келади.
Адреналин моддалар алмашинуви интенсивлигига цам таъ
сир этади, масалан, гликогеннинг парчаланишини тезлатиб, мус-
куллар ва жигарда гликоген зацирасини камайтиради, у инсу-
линга царама-карши таъсир этади. Адреналин таъсирида мус-
кулларда гликогенолиз кучаяди, айни вацтда гликолиз руй бе-
ради, пироузум ва сут кислоталари оксидланади. Ж игарда эса
гликогендан глюкоза цосил булиб, цонга утади, натижада цонда
глюкоза купайиб кетади (адреналин гипергликемияси). А дре
налин организмга юборилганда скелет мускулларининг иш поби
ли яти ортади, адреналин таъсирида рецепторларнинг, жумла-
дан куз тур пардаси, эшитиш ва вестибуляр аппаратининг цузга-
лувчанлиги ортади. Шу туфайли организм таш ки таъсирларни
яхшироц сезади.
Организмга норадреналиннинг таъсири адреналин таъсири-
га ухшайди, лекин у билан батамом бир хил эмас. Адреналин ва
норадреналин баъзи вазифаларга царама-царши таъсир этиши
мумкин. Масалан, адреналин одамда юрак уриш ини тезлаш ти
ради ва цомилали бачадонни бушаштиради, норадреналин эса
юрак уришини секинлаштиради ва цомилали бачадоннинг цис-
царишини кучайтиради.
Ош цозоп ост и бези.
Онщозон ости бези эндокрин фаолли-
гини Лангерганс оролчалари таъминлайди. Бу оролчада бир неча
хил цужайралар бор.
1
) б-цужайралар глюкагон синтез цилади.
2
) в-цужайралар инсулин ишлаб чикаради.
3) г-цужайралар, соматостатинни синтезлайди, у инсулин ва
глюкагон гормонлари секрециясини бугади.
4) G-^ужайралар, гастрин цосил цилади.
5)
РР-^ужайралар панкреатин полипептид ишлаб чицаради,
бу гормон уз навбатида холецистотокининни антогонисти булиб
^исобланади.
в-^ужайралар ошцозон ости бези Лангерганс оролчасининг 60
%
ини таш кил цилади. Улар инсулин ишлаб чицаради, у ^амма
турдаги моддалар алмашинувига таъсир этади, лекин ^аммадан
^ам цон плазмасидаги глюкоза мицдорини пасайтиради. Инсулин
(полипептид) кимёвий йул билан синтез цилинган. Бу организм-
дан таш царида синтетик йул билан олинган оцсилдир. Турли ^ай-
вонларни оцщозон ости безидан олинган инсулилларнинг тузи-
лиш и, молекуласида аминокислоталарнинг жойлашишига цараб
бир-биридан фарц цилади. Инсулин молекуласи ру^ ушламайди,
лекин у ру^ни бириктира олади, айни вацтда инсулин таъсири
узаяди ва кучаяди.
И нсулин таъсирида ^ужайра мембранасининг глюкоза ва ами-
нокислоталарга нисбатан утказувчанлиги кескин ортади
(2 0
ма-
ротаба), бу эса оцсиллар биосинтези ва биоэнергетик жараёнлар-
нинг кучайиш ига олиб келади. Бундан ташцари, глюконеогенез-
ни таъминловчи ферментлар фаоллиги пасайгандан сунг, амино-
кислоталардан глюкоза хосил булиши тормозланади, аминокис-
лоталар эса оцсиллар биосинтези учун ишлатилади.
И нсулин таъсирида оцсиллар катаболизми секинлашади, шу
сабабли оцсилларнинг ^осил булиш жараёнлари уларнинг парча-
ланиш идан устун булиб цолади, бу ^ол анаболик эффектни таъ-
минлайди. Инсулиннинг оцсил алмашинувига таъсири буйича
сом атотроп гормоннинг синергисти булиб ^исобланади. Маълум
булиш ича, соматотроп гормоннинг организм усиши ва ривожла-
н и ш и га таъси ри, цондаги инсулин концентрацияси етарли
булгандагина уз эффектини беради. Инсулиннинг ёглар алмаши
нувига таъсири липогенез жараёнларининг тезлашуви ва ёгни
деполарда тупланиши орцали намоён булади.
И нсулин таъсирида глюкозанинг туцималар томонидан ути-
лизацияси ва энергетик мацсадларда фойдаланиши кучаяди, бу
вацгда эса ёг кислоталарининг маълум цисми энергетик максад-
ларда фойдаланишдан озод булади, келгусида бу ёглар липогенез
учун фойдаланилади. Яна куш и мча миадордаги ёг кислоталари
глю козадан жигарда синтезланади. Ёг деполарида эса инсулин
липаза фаоллигини бугади ва триглицеридлар хосил булишини
стимуллайди.
И нсулин секрецияси етарлича булмаганда кандли диабетга
олиб келади. Бунда цон плазмасида кескин глюкоза микаори ор-
тиб кетади, цужайра ташцарисидаги суюьушкнинг осмотик боси-
ми ортади, бу эса туцималарнинг дегидратациясига (сувсизланиш),
хамда чанцашига олиб келади. Глюкоза «бусагали» модцалар са-
расига кирганлиги учун, гипергликемиянинг маълум даражаси-
да, буйракларда унинг реабсорбцияси тормозланадн, ш ундан сунг
глюкозоурия ю зага чицади. Глю коза осмотик ф аол бири км а
булганлиги учун сийдик тарк и б и да сув купайиб кетад и , бу
диурезнинг ортиш ига олиб келади (црлиурия). Л и п о л и з тез-
лаш ади, натижада ж уда куп мицдорда ёи ки сл о тал ар и ва ке-
тон таналари з^осил булади. Оцсиллар катаболи зм и ва эн ер
гия етиш маслиги астен ияга ва тана вазнининг кам ай и ш и га
олиб келади.
К[онда инсулин мицдорининг кескин ортиб кети ш и , д ар^ол
гипогликемия чациради, бу з^олат инсонни з^ушидан кетиш ига
олиб келиши мумкин (гипогликемик кома).
Инсулин секрецияси цайтар борланиш тарзи асо си д а идора
этилади, яъни цон плазмасидаги глюкоза концентрациясига бог-
лиц булади. К^онда глю козанинг купайиб кетиши, инсулин сек-
рециясини тезлаштиради, гипогликемия ш ароитида эса аксин-
ча инсулин секрецияси тормозланади. К[онда ам и н оки слота-
лар купайганда цам, маълум даражада инсулин секрецияси
ортади. Инсулин цонга чициш ининг купайиши ай р и м гастро-
ингестинал гормонлар таъсирида ортади (холецистокинин, сек
ретин). Бундан таш цари, адаш ган нервни сти м уллан ган да ин
сулин секрецияси ортади.
б-цужайралар, Л ангерганс оролчасининг тахм инан 25 % ини
таш кил цилади ва у глю кагон гормонини ишлаб чицаради. Бу
гормоннинг таъсирида гипергиликемия юзага келади. Бу эф
фект асосида жигарда гликогеннинг парчаланиш и ва глю коне-
огенез жараёнларининг сгимуляцияси ётади. Г лю кагон ёглар-
ни деподан чицишини тезлаш тиради. Ш ундан к ури н и б туриб-
дики, глюкагон организмда инсулинга царама-царш и таъсир
этади. Бундан ташцари, бир неча гормонлар борки , у лар узи-
нинг таъсир этиш характерига кура инсулиннинг антогон исти
булиб з^исобланади. У ларни организмга ю борилганда ги п ерг
ликемия келиб чицади. Бунда'! гормонларга корти котроп и н,
соматотропин, глю кокортикоидлар, адреналин ва ти ро кси н
киради.
Do'stlaringiz bilan baham: |