М. А.Ҳамроев она тилидан маърузалар

2. Орфографиянинг тамойиллари


1. Фонетик ёзув (тамойил). Бу қоидага мувофиқ баъзи сўз ва қўшимчаларни эшитганимиз бўйича ёзиш мумкин:
1) чиқ+ган - чиққан, кўк+га - кўкка;
2) оғиз+им - оғзим, бурун+им – бурним;
3) ёш+а - яша, онг+ла – англа;
4) икки+ов - иккови, етти+ови – еттови;
5) сўра+қ - сўроқ, бўя+қ – бўёқ;
6) кес+дир - кестир, кел+дир – келтир;
7) ишлай бер (ишлайвер), кела олди (келолди).
2. Морфологик ёзув (тамойил). Бу қоидага кўра сўз ўзаги ва қўшимчалар айнан, аслига мувофиқ ёзилади:
1) кетти эмас кетди, айтипти эмас айтибди;
2) Тошкенттан эмас Тошкентдан;
3) ишка эмас ишга;
4) кулуб, учунчи, туғулди эмас кулиб, учинчи, туғилди ёзилади.
3. Шаклий (этимологик) ёзув(тамойил). Бу қоидага кўра бошқа тиллардан кирган сўзлар ўша тилларда қандай ёзилса, шундай ёзилади: стол (стўл эмас), зоология (зўўлўгийа эмас), майор (маёр эмас), тонна (тўнна эмас).
4. Тарихий-анъанавий ёзув бўйича сўз ва қўшимчалар тарихан, анъанавий тарзда қандай ёзиб келинган бўлса, ҳозир ҳам шундай ёзилиши мумкин: царизм – чоризм, подрядчик – пудратчи, боргил, борур (боргин ва борар билан бир қаторда).
5. Дифференциациялаш (фарқлаш) ёзуви(тамойили) сўзларни урғу ёки бошқа фонетик воситалар (масалан, айириш белгиси) ёрдамида фарқлаб ёзишдир: олма́ – о́лма, шер – шеър.
1995 йил 24 августда қабул қилинган асосий имло қоидалари қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади:


3. Орфографиянинг бўлимлари
Ҳарфлар имлоси


Унлилар имлоси
А а ҳарфи бадан, вазифа, гап, дашт, жабр, зарб, калла, лаб, мана, нам, паст, расм, талаба, фараз, хабар, шабада, ғазаб, ҳарф сўзларида олд қатор кенг унлини ифодалаш учун ёзилади. Баҳор, вақт, давом, завқ, наҳор, савоб, тавфиқ, халойиқ, Қаҳҳор каби сўзларда о эшитилса ҳам а ёзилади. Муомала, муҳокама каби сўзларда и эшитилса ҳам, а ёзилади.
О о ҳарфи обод, овоз, одоб, ожиз, озод, ой, оломон, она, опа, ора, осон, ота, охур, оч, ош, оқ, оғир, оҳ каби сўзларда орқа қатор кенг унлини ифодалаш учун қўлланади. Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосида бокс (boks), гол (gol), домна (domna), азот (azot), код(kod), лом (lom), морфема (morfema), нота (nota), почта (pochta), рота (rota), сотка (sotka), тонна (tonna), фосфор (fosfor), шоу (shou) каби сўзларда ўзбекча ў (o’) ҳарфи ўрнида ишлатилади.
И и (Ҳ ҳ) ҳарфи иш (ish), тийин (tiyin), жийрон (jiyron), зийрак (ziyrak), кийим (kiyim), муҳим (muhim) каби сўзларда олд қатор тор унлини ифодалаш учун ёзилади. Бир, сира, билан каби сўзларда қисқа эшитилса ҳам и ёзилади.
У у (U u) ҳарфи бур, қуй, туз каби сўзларда орқа қатор тор унлини ифодалаш учун ишлатилади. Товуш, қовун сўзларида в дан кейин и эшитилса ҳам, у ёзилади.
Ў ў (O’ o’) ҳарфи ўт, қўй, тўп каби сўзларда орқа қатор ўрта кенг унлини ифодалаш учун қўлланади.
Э э (Е е) ҳарфи эркин, кел, тежамоқ каби сўзларда олд қатор ўрта кенг унлини ифодалаш учун қўлланади.