М. А.Ҳамроев она тилидан маърузалар

25 - М А Ъ Р У З А
ИККИНЧИ ДАРАЖАЛИ БЎЛАКЛАР
Режа:
1. Тўлдирувчи, унинг турлари ва ифодаланиши:
а) воситали тўлдирувчи;
б) воситасиз тўлдирувчи.
2. Аниқловчи ва унинг турлари, ифодаланиши.
а) сифатловчи-аниқловчи;
б) қаратқич-аниқловчи;
в) изоҳловчи.

Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари бош бўлакларга тобе бўлиб, уларни тўлдириб, аниқлаб, изоҳлаб келади. Иккинчи даражали бўлаклар 3 хил: тўлдирувчи, аниқловчи ва ҳол.

1-§. Тўлдирувчи, унинг турлари ва ифодаланиши
Гапдаги бирор бўлакни тўлдириб, унга бошқарув йўли билан тобе ҳолатда боғланган бўлак тўлдирувчи дейилади. Тўлдирувчи асосан феъл-кесимга боғланади: Мен бу гапни укамдан эшитдим.
Тўлдирувчи икки хил бўлади:
1. Воситасиз тўлдирувчи ҳаракатни ўзига қабул қилган, ҳаракат бевосита ўзига ўтган предметни билдиради ва кимни? нимани? қаерни? сўроқларига жавоб бўлади. Бу тўлдирувчи кўпинча тушум келишиги шаклидаги сўз билан ифодаланади, бунда у ҳаракатни бутунлай ўзига қабул қилган предметни ифодалайди:
1) от билан: Ёш ҳаваскорлар ашулани завқ билан айтдилар.
2) олмош билан: Сизни чақиришяпти.
3) отлашган сўзлар билан:
а) отлашган сифат билан: Яхшини мақтасанг ярашади.
б) отлашган сон билан: Учни учга кўпайтиринг.
в) отлашган сифатдош билан: Бўлинганни бўри ер.
г) отлашган равиш билан: Кўпини сиздан ўрганган.
д) отлашган тақлид сўз билан: Этигининг ғарч-ғурчини эшитди.
е) отлашган ундов сўз билан: Оҳ-воҳини ҳеч ким сезмасин.
ё) отлашган модал сўз билан: Борини сарфлади.
4) ибора билан: Ўзига бировнинг оз-моз тил тегизишини кўтармасди.
5) сўз бирикмаси билан: Сен кўрганни у ҳам кўрган.
Воситасиз тўлдирувчи тушум келишик қўшимчасиз ҳам қўлланади: Ўқувчилар ҳозир китоб ўқишяпти.
Воситасиз тўлдирувчи баъзан чиқиш келишигидаги сўз билан ҳам ифодаланади, бунда у ҳаракатни қисман ўзига қабул қилган предметни ифодалайди: Қани ошдан олинг!