M. A. Yusupova San’atshunoslik iti direktori, Arxitektura doktori

yagonaligi 
q onun i hisoblanadi. Agar yagonalik b o ‘lsa, u holda kom pozitsion 
yaxlitlik 
ham m avjud, yagonalik b o ‘lm asa kom pozitsiya ham b o'lm ayd i. 
Yagonalikni 
yaratish vositalaridan biri kom pozitsiya qism larining 
b o'ysu n -
ganligi, 
ularning o ‘zaro m uvofiqligi, bog'liqligi va uyg'unligi bo'ladi. K o m ­
pozitsiya 
yagonaligini izlanishi m e ’m orning m utaxassislik vazifasi hiso b­
lanadi.
K om pozitsiya unsurlari va kategoriyalarining asosiy tartibini alohida
ko'rib chiqam iz.
3 .1 . M E ’M O R IY K O M P O Z IT S IY A L A R N IN G TURLARI
M e’m oriy ko m pozitsiyalarining uch turi mavjud: frontal, hajm iy va 
fazoviy-chuqurlik.
Fazoviy-hajm iy kom pozitsiya. 
M e ’m orchilikni boshqa s a n ’at turlari- 
dar> ajratib tu ru v ch i asosiy om ili, inson hayoti uchun zarur b o ‘lgan fazoviy
69

---

m uh itn i yaratish hisoblanadi. T urli hayotiy jara y o n lar koMamida tabj- I 
sh aroitlar va tayinli joylarni talab etadi. M e’m orchilikda k o ia m n i tashk’i 
etish shu asarning vazifalari bilan cham barchas bog'langan. Shuning uchu 
funksional vazifalar yechim i asosida tiklanadigan fazoviy-hajm iy кощр^ 
zitsiyani, tabiiy ichkaridan tashqariga qarab qurishadi. Bu k o ‘lamni che 
garalovchi m oddiy qatlam binoning hajm ini, ichki k o ‘lam uyg‘unligini e$a 
hajm iy-fazoviy tizim , kom pozitsiya tashkil qiladi.
Barcha bino turlari o ‘ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan ko‘lamni tashkil 
etadi. K o‘p qavatli turar-joy uyning hajm iy-fazoviy tizim i, m asalan, vertikal 
va gorizontal takrorlanuvchi xonadon b o ‘lm alardan iborat. T eatr binosi 
ko 'lam i asosida sahna va yirik tom o sh ab in zali ham da ularga yondashgan 
xizm at k o'rsatish xonalarining k o ‘lam i yotadi. 0 ‘quv b inolarida ko ‘lamni 
m ash g 'u lo tlar va hokazo uchun takrorlanuvchi xonalar hal qiladi.
Bino hajm ining shakli qoida b o ‘yicha uning ichki ko ‘lam iga bog'liq. 
Shu bilan birga vazifasi b o ‘yicha bir xil binolar uchun m o ijallan g an , barcha 
sharo itlar u ch u n m ajburiy bitta hajm iy-fazoviy usul y o ‘q, chunki nafaqat 
uning m aqsadiga m uvofiq, balki u ko‘pgina boshqa vaziyatlarga qarab ham 
tan lanadi.
B inoni an iq joyga o 'm a tish uchun shaharsozlik sharoitlari, m e’mor­
chilik m uhiti, landshafti, iqlimi katta ta ’sir ko'rsatadi. Hajmiy-fazoviy tizim- 
ni tanlash u ch u n qurilish texnikasidan tejam korligiga ham b o g'liq bo'ladi. 
Ayrim hollarda m uhim aham iyat binoning badiiy-g‘oyaviy m azm unini kasb 
etadi. B unda bino hajm qurilishi uning um um iy shakli va qism lari muhim 
m asalani yechishda badiiy obrazni yaratishga xizm at qiladi.
Hajm iy-fazoviy kom pozitsiyaning uchta um um iy turlarini ko'rib chiqish ( 
lozim .