М а р к а з и У. Пратов, К



Download 9,43 Mb.
Pdf ko'rish
bet122/230
Sana03.04.2022
Hajmi9,43 Mb.
#526559
1   ...   118   119   120   121   122   123   124   125   ...   230
Bog'liq
Yuksak o’simliklar sistematikasi Pratov

¡-жадвая
АМАЛДАГЙ ВА АЖРАТИЛГАН ОИЛАЛАРНИНГ 
ИЛМ ИЙ ВА УЗБЕКЧА И0МЛ1АРИ

А м м д в г и о и л а л а р
А ж р а т н д п н о н л а л а р
1
A m a r y l i id » c « e -
(и ш р ги с д о ш л ар )
I x io tirid M e a e • (Ч у ч ы о м а д о ш л а р )
2
C afflp au laco fte -
(К У и Р и р о н п гл д о ш л а р )
S p h « n o c lM c « a t - (Н а ш т а р б а р г д о ш л а р /
3
G e ra n ia c e a « -
( Е р о н г у л л о ш л а р )
B ie b tr ite in ia c e a * - ( К о к т е м р в о ш л а р )
4
L iliá c ea « - (Л о л а д о ш л а р )
A llia c e ae - П н в зд о ш я ар
A s p a ra g a c e a e - С а р с а б и л д о ш л а р
A s p h o d e la c e a e - Ш и р а ч д о ш л а р
- C o n v a lla n a c e a e - М а р в ар н д гу л д о ш л а р
H y a c in th a c e a e - Х и а ц е н тд о ш л а р
M e la n th ia c e a e - С а р н ж о н д о ш л а р
5
М о г а с е а е - Т у т л о ш л а р
C a n n a b a c e a e - Н а ш а д о ш л а р
6
P a p a v e ra c e a e -
К у к н о р д о ш л а р
F u m a ría c e a e - Ш о та р а д о ш л а р
Н у р е с о а с е а е > Б^^гиымевадош лар
7
P o ly p o d ia c e a e -
(У з б е к и с т о н д а у ч р а м а й л и )
A d ia n th a c e a e - С у в с у м б у л д о ш л а р
A th y ria c e a e • К.ирц
1
^ л о к д о ш л а р
S in o p te n d a c e a e - Ч е т и с п о р а д о н д о ш п а р
8
R a n u n c u la c e a e -
А й и к т о в о н д о ш л а р
Р а е о п е а с е а е - С а л л а гу л д о ш л а р
9
S a x ifr a g a c e a e -
Т о ш ё р а р д о ш л а р
G ro s s u la ria c e a e - К о р а ^ а т д о ш л а р
P a rn a s s iia c e a e - М и н гу р у гд о ш л а р
10
Z y g o p h illa c e a e -
Т у я т о в о н д о ш л а р
N itra ria c e a e - О в^чангалдош лар 
P e g a n a c e a e - И с и р и е ^ о ш л а р
T e lra d ic lid a c e a e - Ч о р ч а н о к д о ш л а р
12


Ажратилган оилалар билан бир к,аторда кушилган оила­
лар хам бор. М асалан, Orobonchaceae (шумгиядошлар) 
оиласи. Scrophulariaceae (Сигиркуйрукдошлар) оиласига, 
Limoniaceae оиласи Plumbaginaceae (кермакдошлар) оила­
сига, Monotropaceae ва Pyrolaceae оилалари Ericaceae (Эри- 
кадошлар) оиласига кушилган.
Ботаника номенклатураси коидаларига амал к^
1
лин- 
ган холда айрим оилаларнинг ном ларини туркумларга 
асосланиб ёзиш тавсия этилади.
К.оидага 
Kÿpa 
Cruciferae (Крестгулдошлар) оиласини 
Brassicaceae (Карамдошлар), Leguminosae (Дуккакдошлар) — 
Fabaceae (Бурчокдошлар), I ^ ia ta e (Лабгулдошлар) lamiaceae 
(Ялпиздошлар), ümbelliferae (Соябонгулдошлар) - Apiaceae 
(Зирадошлар), Compositae (Мураккабгулдошлар) Asteraceae 
(К>ок?
1
ущошлар) ва Gramineae (Бошокдошлар) Роасеае (Бур­
дойдошлар) деб ёзиш тавсия этилди. Оиладарнинг кавсларда 
келтирилган номлари У.Пратов ва Т.Одиловларнинг юкори­
да кдй этилган китобчасида тавсия этилган.
Нашр этш
1
ган дарсликларда систематик бирликларни 
ёзишда йул к^йилиб келинаётган камчиликлар талабаларга 
билим беришда келишмовчиликларга сабаб булмокда. Кдерда 
кимнинг дарслиги купрок; 6ÿnca, у ерда шу асосда даре утил- 
мокда. Натижада битга бирлик турлича таль^ш кдяинмокда.
Кайд этилганлардан куриниб турибдики, олий укув 
юртларидаги юксак ÿcимликлap систематикасига оид дарс­
ликларда келтирилган систематик бирликларнинг номлари 
ва айрим терминларни ёзишда жиддий камчиликларга 
й р
1 
к^йилмокда. Бу хол юксак усимликлар билан борлик; булган 
энг мухим категория ва терминларни к;айта куриб чик?
1
б, 
тартибга келтириш лозимлигини курсатмокда. Шундагина 
Републикамизнинг барча институт, университет ва акаде­
мик лицей, коллеж хамда мактабларида бир хил категория 
ва номлар асосида даре бериш имкониятига эга буламиз.
Мазкур кулланманинг асосий мак;сади хам ана шу мав­
жуд муаммоларни бартараф этишга кУмаклашишдан иборат. 
Кулланмани ёзишда Узбекистонда узбек ва рус тилларида 
хамда чет элларда нашр этижан, асосан юксак усимликлар 
систематикасига оид купгина дарсликлар (Ветпптейн, 1912 
Козо-Полоянекий, 1922; 1965, Кузнецов 1934; Буш 1944 
Курсанов ва б. 1963; Буригин ва б. 1977; Жуковский 1969
13


1982, Суворов, 1979; Сахобиддинов, 1976; 1966; Хамдамов 
ва 6. 1990; Яковлев, Челомбытко, 1990; Шостоковский, 1971{ 
Хржановский ва б. 1982; Мах?(амова, 1995; Рейвн ва 6. “Совре­
менная ботаника". 1990, хамда шу сохэга алокэдор илмий асар­
лар, К(улланмала|р, лугатлар (Тахтаджян 1966, 1987) Жизнь 
растений. 6 т.: Флора Узбекистана 6 т. “Определитель растений 
Средней 1Азии’’. 10 т.; З^сиров, Жвмошшнов, 1966, 1973; Зо­
киров ва 6. 1963; Набиев, 1969; Пратов, Одилов, 1995; ва
й п ггп у мяибатгяд п я н ф г»м1т^1лян1гпгтн
Узбек тилида ёзилган юксак усимликлар системати­
касига оид аксарият бирликлар ва уларга берилган кУшим- 
чалар (аффикслар) респуйликамизнинг барча олий Укув 
юртларида, академик лицей ва коллежлари талабн дара- 
жасида эмаслиги инобатга олиниБ, шу соха Буйича 
10
'йи- 
даги Бирлик (категория)лар ва уларнинг к ;^ и м ч а л а р и
ишлаБ чикилди (Э-жадвал).
Жадвадда келтирилган систематик бирликлар орасида дар­
слик ва бошк;а узбек тилида ёзилган асарларда кУ ^анилма- 
ган турли даражадаги янги бирликлар, ]^ушимпалар 6(Ч). 
Ишлатиб квдицгац аиг йьдик бв^ввкаеддаи ёнвн
2 - ж а д в а /1
СИСТЕМАТИК БИРЛИКЛАР (КАТЕГОРИЯ1ЛАР)НИНГ 
НОМЛАРИ ВА КУШИМЧА (А(ФФИКС)ЛАРИ

И'»ий(лп1«нв)
НОМПфИ
К$)1им-
чалари
1^]бекФномгвр1
К)/и
1
««влари
1.
Кееояп (у^еСаЫ1е)
-
^сшшюврд^нВси
2.
Sl*regnum
(\^ааЫ 1е)
-
Я т л и к л ф ;^унечаси 
(кичмсдунйэО
-
3.
Р111а
Б$г1вм
Тоифа
4.
Сю
БУлжяа, ктнкО& им
С тгари
5.
Рас1а
Синф(ажгюд)
Симэн, л и г^
6.
8иЬс1а8518

О я ф и (ажчэдщ) кичик 
ажаэд
Кабипар
7.
СМо
А1е5
Кэ&ви(тарга6)
Намо, дэр
8.
5иЬогво
!пеае
Кэбишча, кичик
Намо, дзр
14


10
.
Familia
SubAmllia
Aceee
Oideae
Оила 
Оклача, n n m оила
Дош.О'лдош
Дош,1уляош
Tribe
Еае
Б$П1К
Subtriba
loae
Б$тнча, кичик (Sÿ’ HH
Genus
ТУркум
Subgenus
T y p i^ s a , кичих туркум
Sectio
Наел, секши
16
.
Subscctk)
Наслча, секиняча кичик наел, 
кичик 
секция
Series
Насаб
Subseries
Насабча, кичик насаб
Species
Тур
Subspecies
Турча, кичик тур
Varietas
Т у р ХИЛИ
Forma
Хил, форма
“синф ” туб маъноси жихатдан кариндош — уругликни акс 
этгармагани туфайли унинг урнига халкка сингиб кетган, 
айникса инсонларнинг узок утмипшаги авлод-аждодларини 
ва уларнинг якинлигини билдирувчи “аждод” сузини бир­
лик сифатида ишлатишни тавсия этамиз. Дарсликларга унча 
алокадор булмасада, келхусида ёзиладиган асарларни мулжал­
лаб, рус тилидаги колено-триба бирлигини - бУгин, секци- 
яни - наел, серияни - насаб деб ишлатини максадга муво­
ф ик деб билдик.
куп вактлар дарсликларда ва бошка асарларда оралик 
бирликлари ясаш учун ишлатиб келинаётган кенжа суз 
урнига —ча кУшимчаеини ёки кичик сузини ишлатишни 
Уринли деб билдик, Маълумки, кенжа сузи оилада кичик 
фарзандга нисбатан ишлатилади. Агар битта оила ёки тур­
ку ^ 4 га булинса, у холда барчасини кенж а оила ёки 
туркум деб булмайди, албатта.
Дарсликлардаги бирликларнинг кушимчаларини 
кУнгил- 
дагидек дейиш кийин. Буни синф, синфча, кабила ва оилалар- 
га берилган кУшимчаларда яккол куриш мумкин. Масалан, 
булимга -симонлар, -лилар, -дор; синфга -сим он, -лилар, - 
симонлар, -намолар; кабилага -нам о, дор, -лар, лилар, -гул
15


гуллар к^шиб ёзиб келинди. К.айд этилганлардан куриниб 
турибдики, битта к^таимча турлича каггаликдаги бирликлар 
учун кулланилган. Кушимчалардаги хилма-хилликни тартибга 
келтириш мак^садида булимга тоифа; булимча (кичик б^лим)- 
га - сигари; синф (аждод)га —симон, -лилар, синфчага (ки­
чик синф)га —каби; кабилага —намо, -дор; оилага —дош, 
гулдош аффиксларини кушиб ёзишни тавсия этмок;чимиз.
Ку^ланмада, дарсликларда келтирилган деярли барча 
йирик ва оралик; категорияларни келтириш га х;аракат 
к?
1
линди. Келтирилган оилаларнинг аксарият кз^cми ю к­
сак ^Усимликларнинг чикз^б келиши билан богаанган.
Урта Осиё учун келтирилган 140 дан ортик; оиладан 
100 га як?
1
ни кулланмага киритилди.
КУлланманинг яна бир мут^им томони шундаки, унда кел­
тирилган оилалар. Ер юзида учрайдиган гулли Усимликларга 
мансуб оилаларнинг деярли 17% га Я1^инини ташкил этади ва 
уларнинг вакиллари юксак усимликларга оид фелогенетик 
систематика курсини укдгишга (ёзишга) асос була олади.
Булимда туркумгача булган гулли усимликларнинг си­
стематик бирликларини жойлаштиришда, ул^.рнинг сони- 
ни, х;аётий шаклларини ва тарк;алишини аник?ташда акад. 
А.Л.Тахтаджяннинг “Система магнолиофитов” (1987) ва 
Г.П.Яковлев, Л.В.Аверяновларнинг “Ботаника для учите­
лей ” (1997), У.Пратов, Т.О диловларнинг “Узбекистон 
юксак Усимликлари оилаларининг замонавий тизими ва 
узбекча номлари” (1995), Акад. К,.З.Зокиров, Х|.А.Жамол- 
хоновларнинг “Узбек ботаника терминологияси масала­
лари” (1996) номли асарларидан ва узбек тилидаги бот- 
никага оид лугат хамда дарсликлардан фойдаланилди.
М азкур к^'лланма Олий укув ю ртларининг талаба­
лари учун ю ксак Усимликлар систематикаси курсидан 
маърУза м атнларини ёзишда мавжуд дарсликларда йул 
куйилган кам чиликларни бартараф этиш да, академик 
лицей, коллеж, Урта мактабларда ботаникадан даре бе­
риш да систем ати к категория ва таксон лардан тугри 
ф ойдаланиш имконини беради деган ниятдамиз.
Ю корида к;иск;ача баён этилган ф икр, муло^аза, так- 
лифлар келгусида “ Б отаника” дан ёзиладиган янги дар- 
сли кларн и н г ш аклланиш ига маълум даражада ёрдам 
беради деган умиддамиз.
Профессор У.Пратов
16



Download 9,43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   118   119   120   121   122   123   124   125   ...   230




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish