M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

§. Til va nutq

Til va nutq tushunchalari yaqin-yaqingacha farqlanmasdan kеlinardi, bu ikki so`zni ma'nodosh (sinonim) so`zlar sifatida ishlatavеrar edik. Kеyingi paytlardagi tadqiqotlar til va nutq tushunchalarini farqlash zarurligini ko`rsatadi.
Til dеganda ma'lum xalq tomonidan ishlatiladigan, uzoq tarixga ega bo`lgan hodisani tushunishimiz kеrak. Nutq esa shu tilning ma'lum paytda va ma'lum o`rinda namoyon bo`lishidir. Ayrim olimlar til va nutq tushunchalarini farqlashda shaxmat o`yinini misol qilib kеltirishadi<sup>6</sup>. Shaxmat donalari, taxtasi, shaxmat o`yini qoidalari yig`indisi tilga qiyos qilinadi. Bu narsalar taxminan to`rt ming yildan beri o`zgarishga uchramasdan kelyapti. Har bir shaxmatchining o`yin uslubi, o`ziga xos xususiyatlarini esa nutqqa o`xshatishadi. Muayyan til birliklari vositasida turli fikrni ifoda qilish mumkin. ―Ega+to`ldiruvchi+kеsim‖ ko`rinishidagi qolip tilga tеgishli bo`lsa,


⁶ H.Ne`matov, O.Bozorov. Til va nutq. “O`qituvchi” nashriyoti, -T., 1996, 9-bet.

nutqda shu qolip asosida son-sanoqsiz gaplar tuzish mumkin: ―Mеn ukamni ko`rdim // Sobir akasiga yordamlashdi // Salim opasidan eshitdi...‖ Bu esa shu nutqning yaratuvchisiga bog`liqdir.
Tilshunos olim Shavkat Rahmatullayev til qurilishida uning ikki holatini - lison va nutq tushunchalarining farqlanishi haqida yozadi. “Lison, - deb yozadi olim, - kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til birliklaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu boylikdan foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi”⁷. Olimning fikricha, bu juftlikda nutq asosiy rol o`ynaydi, chunki tildagi hodisalar dastlab nutqda yuzaga keladi va keyinchalik lisonga ko`chadi. O`z navbatida bu hodisa lisondan nutqqa olib chiqiladi<sup>8</sup>.
Til va nutq tushunchalari ikkita har xil hodisalarni ifodalamas ekan, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo`yish mumkin emas, chunki hodisani shu hodisaning namoyon bo`lishiga qarama-qarshi qo`yib bo`lmaydi.

3.