M a ‘ ruza №28 zamonaviy chiziq-burchak o‘lchovchi elektron geodezik asboblar

Tarixiy yodgorliklarning xolatini urganishda geodezik usullarni kullash
Kadimiy tarixiy yodgorliklarni ta’mirlash va kayta tiklash maksadida, muxandisona va tari­xiy taxdilini zamonaviy geodezik usullarni kullab, ularning xolatini chukur tekshirgan xolda amal- ga oshirish mumkin. Tarixiy yodgorliklarning xolatini tekshirish, ulchamlarini, ta’mirlash va rekon­struksiya chizmalarini tayyorlash uchun geodezik usullarda kuzatish ishlari olib borilib, ularning natijalari asosida zaruriy me’yoriy xujjatlar ishlab chikiladi.
Tarixiy yodgorliklarni ta’mirlash va rekonstruksiya kilish uchun ulcham olish chizmalarini tu- zish buyicha amalga oshiriladigan ishlarning kupchiligida geodezik va fotogrammegrik usullar kulla- niladi. Ammo, tarixiy yodgorliklarni ta’mirlash maksadida ularning xolatini tekshirishda echilishi lozim bulgan kuyidagi muammolar paydo buladi.
- tarixiy yodgorliklarning parametrlarini geodezik usulda aniklash: planli-balandlik geode­zik gayanch tarmogini barpo etish, inshoogda nul ish chizigini rejalash va belgilash; tarixiy yodgor­liklarning gorizontal, vertikal va kiya xolatda joylashgan elementlarining ulchamlarini aniklash; borib bulmas masofalarni aniklash; inshootning borib bulmas balandligini aniklash; rejada aylana shakliga ega bulgan inshootlarning radiusi va markaz koordinatalarini aniklash va boshkalar.
Ulcham olish chizmalarini chizish uchun kullaniladigan asboblar
Tarixiy ulcham olish ishlarining natijalari buyicha inshootlarning ulcham olish chizmalari chiziladi: planlar, fasadlar, kirkimlar, fragmentlar, nakshlar, bezaklar va devorlardagi yozuvlar va x.k.
X,ozirgi vaktda, chizikli ulchashlarni 1/1000 - 1/3000 nisbiy xatolik bilan amalga oshirish uchun amaldagi me’yoriy xujjatlarga asosan OPKZ-20 ANT/10, OPKZ-ZO ANT/10 va OPKZ-50 ANT/10 pulat rulegkalar ishlatiladi, anikligi yukori (1/500) bulgan ulchashlarda esa OPK2-50 ANT/1, OPKZ-50 BUL/1 - millimetr bulakli ikkinchi klass aniklikdagi rulegkalardan foydalaniladi.
Tarixiy s’yomkalarni bajarishda burchaklarni ulchash uchun T15, 2T15, 2T30, 2T30P va boshka texnik tsodolitlar kullaniladi.
Planli geodezik va fotogrammegrik asoslarni barno etishda, inshootlarning ogishi va boshka deformatsiyalarini kuzagishda ZT2KP, ZT5KP, T5, T5K, «Teo-020» markali anik teodolitlardan foy­dalaniladi. Ammo shuni yodda tutmok zarurki, agar boshka ulchashlar, masalan, kompleks ulchashlar tar- kibiga kiradigan chizikli ulchashlar (avvalgi darajada kolsa) anikligi yukori bulmagan asboblar yor- damida bajarilsa, anik asboblarni ishlatishning xojati yuk SHuning uchun chizikli ulchashlarga mos bulgan asboblar (svetodalnomerlar) dan yoki zamonaviy elektron taxeomegrlardan foydalanish zarur.
Geometrik nivelirlashni bajarishda NZ va NYU nivelirlarini ishlatish mumkin. Inshootlar­ning chukishi va boshka deformatsiyalarini aniklashda NO,5, N1, NA1, N, 004 va boshka nivelirlar kullaniladi.
Inshootlarda nul ish chizigini joyda rejalash va otmetka uzatish uchun, ta’mirlovchilar texnik nivelirlardan foydalaniladi. Ammo bu asbobdan xamma vakt xam foydalanib bulmaydi. Masalan, nul ish chizigini xonalarning ichida rejalashda, yoruglik etarli bulmagan joylarda, shtativ va reykalarni urnatish imkoniyati bulmagan xollarda. Bu xolatlarda gidrostatik nivelirlash usulini kullash maksadga muvofik buladi.Xozirgi vaktda xorijiy firmalar tomonidan kuplab turli xil elektron, lazerli va avto- matlashtirilgan geodezik asboblar ishlab chikarilmokda.
Geodezik ulchash ishlarini avtomatlashtirish va ularni bajarishni jadallashtirish uchun zamo- naviy lazerli elektron asboblarni kullash maksadga muvofik.