М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

МАКОН 
 ЗАМОН
Корхоналар, фирмалар каби 
хўжалик юритувчи суъбектлар 
Ҳисобот даври (ой, чорак, ярим 
йиллик ва йиллик) 
Анализ ва синтез.
(Таҳлил ва умулаштириш) категорияси ҳам 
иқтисодий таҳлилнинг методологик асосларидан бири ҳисобланади. Таҳлил 

---

66 
деганда бир бутун яхлит предметни алоҳида бўлакларга бўлиб ўрганиш 
тушинилади. Умумлаштириш (синтез) эса ўрганилаѐтган объект тўғрисида 
яхлит хулосага келиш учун фойдаланилади. Унда объектнинг барча 
бўлаклари бўйича қилинган хулоса умумлаштирилади. 
Ўрганилаѐтган объект ѐки иқтисодий жараѐн ҳақида яхлит ва аниқ 
хулосага келиши учун у таҳлил қилинади ва барча хулосалар 
умумлаштирилади. Тахлил бор жойда умумлаштириш, умумлаштириш учун 
эса таҳлил қилиш лозим. Шу туфайли ушбу категориялар бир-бири билан 
узвий боғлиқликда қаралади. 
Аммо шуни эътироф этиш лозимки таҳлилнинг тури жуда кўп. У 
табиатда, жамиятда ва инсон тафаккурида содир бўладиган жараѐнларни 
ўрганади. Биз ўрганадиган таҳлил иқтисодий таҳлилнинг фақат 
микроиқтисод даражасига мансуб холос. Демак, кўриниб турибдики таҳлил 
кенг маънода қаралар экан. Лекин бозорли иқтисодиѐт шароитида иқтисодий 
таҳлил, таҳлиллар тизимида муҳим ўрин эгаллайди.
Таҳлил билан умумлаштириш ўртасидаги боғлиқликнинг иқтисодий 
таҳлилга тегишли қисмини қуйидагича ифода этиш мумкин: 
Тахлил (анализ) 
Умумлаштириш (синтез) 
Ҳисобот йилининг натижаси 
хусусийлик сари: чораклари, ойлари 
бўйича ўрганилади. 
Ҳисобот йилининг умумий натижаси 
бўйича ўрганилади. 
Корхона фаолияти ва унинг алоҳида 
бўлинмалари, бўлимларнинг ҳам 
қисмлари бўйича ўрганилади. 
Корхонанинг умумий натижаси 
бўйича ўрганилади 
Сабаб ва оқибат
категорияси ҳам бевосита иқтисодий таҳлилнинг 
методологик асоси сифатида намоѐн бўлади. Иқтисодий таҳлилда натижа ва 
омиллар тушунчаси мавжуд. Иқтисодий фаолият натижасини ифода этган 
бирорта кўрсаткич натижа кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади. Буни фалсафий 
жиҳатдан қарайдиган бўлсак оқибатдир. Аммо шу оқибат ўз-ўзидан содир 
бўлмайди. Унинг замирида бирқанча сабаблар бор. Бу сабабларни иқтисодий 
таҳлилда омиллар деб қаралади. Масалан, ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми 
(оқибат) бирқанча омилларга, яъни ҳодимлар сони, уларнинг малакаси, 
меҳнат унимдорлиги, қўлланилаѐтган техналогик жараѐни, хом ашѐнинг ўз 
вақтида сифатли таъминоти каби омлларга (сабабларга) боғлиқ. 
Иқтисодий таҳлилда натижа ўзгаришига омиллар таъсири аниқ 
маълумотлар асосида аниқланади. Демак сабабнинг оқибатга таъсири 
ўрганилади. Булар ўртасидаги боғлиқликни қуйидагича ифодалаш мумкин: