М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

14.2. Илмий тадқиқот турлари. 
Илмий техника тараққиѐтини шаклланиши ва уларнинг натижаларини 
амалга ошириш 5 та босқичдан иборат бўлади, яъни фундаментал 
тадқиқотлар, амалий тадқиқотлар, ишланмалар, ишлаб чиқаришга тайѐрлаш 
ва эксплуатация
101
. 
Фундаментал тадқиқотлар- бу олиб бориладиган тадқиқотнинг 
мавжудлиги таҳлили, табиий ривожланиш қонун ва қонуниятларини 
аниқлаш, жамият, инсон, улар ўртасидаги ўзаро алоқадорликни очиб бериш, 
мавжуд қонун ва қонуниятлар ҳақидаги билимларни чуқурлаштиришдан 
иборат.
Амалий тадқиқотлар моҳиятан икки вазифаси мавжуд: биринчидан, у 
фундаментал тадқиқотларни таҳлил қилиш янги иш қуроллари 
(техника,технология, материаллар ва бошқалар) яратиш мақсадида уни 
ривожлантириш; иккинчидан ишлаб чиқариш жараѐни ҳолатини таҳлил 
қилиш, ҳамда мавжуд техника асосида янги техника асосини яратиш ва 
уларни амалиѐтга кенг жорий этишдан иборат. Амалий тадқиқотлар 
қуйидагиларни ўз ичига олади: йўриқнома, нормалар, услубиѐт, меъѐрлар, 
меъѐр актларнинг асослилиги билан яратилган амалий илмий тадқиқот 
натижалари ва уларни бевосита амалиѐтга жорий қилишдан иборат бўлиб 
объект сифатида иқтисодиѐтнинг барча тармоқларини қамраб олади.
Амалий тадқиқотларларни прогнозлашнинг асосий белгилари қуйидагилар: 
тадқиқотга кетган харажатлар ҳажми, керакли материаллар миқдори, молиявий ресурслар 
миқдори, илмий ходимларнинг малакасининг ошиши, янги мутахасисларга бўлган талаб, 
тадқиқотнинг моддий таъминланганлиги, тадқиқотга бўлган талаб ва эҳтиѐж. 
Илмий ишланмалар деганда конструкторлик, технологик, лойиҳалар асосида янги 
техникалар, технологиялар, маҳсулотлар, ҳамда ишлаб чиқарилган меҳнат жиҳозлари ва 
қуролларини модернизациялаш уларни тажрибалардан ўтказиш тушинилади. Ишланмалар 
100
Нуриев Р.М. Экономика развития: модели становления и модернизации рыночной экономики. Изд. 2-е. – 
М.: НОРМА, 2008. – 120-124 с. 
101
Махмудов Н.М., Асқарова М.Т., Умаров И.Ю.Макроиқтисодий таҳлилва прогнозлаш. 
Дарслик. Т.: ―Фан ва технологиялар‖, 2014 –220-226 б.

---

193 
амалий тадқиқотларги ўхшаб кетади, лекин у давлат стандартларига жавоб бериши керак. 
уларни амалга оширишда қуйидаги талаблар мавжуд: конструкторлик ва технологик 
ишланмалар устидан ишлаш тартиби, тажриба наъмуналари, тажриба партияси, оммавий 
ишлаб чиқариш учун тайѐрлигини текшириш. Конструкторлик- тажрибавий ишланмалар 
тармоқ илмий текшириш ташкилотлари конструкторлик лойиҳа ташкилотлар ҳамда 
конструкторлик ва технологик ишлаб чиқариш бюролар бирлашмалар томонидан саноат 
ташкилотлари таркибида амалга оширилади.
Эксплуатация босичида янги техника ишлаб чиқарувчилар истеъмоли мумкин 
бўлади. Яратилган маҳсулот ва техника, маънавий ва жисмоний эскиргандан сўнг, у 
серияли ишлаб чиқариш ва эксплуатациядан чиқарилади. Шу билан ихтиронинг ҳаѐтий 
цикли тугайди. Замонавий илмий тараққиѐти шартларидан бири нафақат тадқиқот 
ишланмаларнинг тадиқот даврининг қисқа бўлиши, балки унинг истеъмол даврини ҳам 
қисқартиришдан иборатдир. Ривожланганмамлакатларда техника технологияларни 
маънавий эскириш даври 3-5 йилни ташкил қилади.