Lutfiy va navoiy

Tajnisi muzori’.Tajnisning bu turi qo‘llanganda shaklan yaqin bo‘lgan ikki so‘z boshi,o‘rtasi yoki oxiridagi bir ,ba’zan ikki harf bir-biridan farqlanib,qolgan qismi mos bo‘ladi.
Aqlu jonning ofati,din g‘orati,
Har ne bor ul ko‘zi birla qoshdadur.
Ketmadi savdosi hargiz boshtin,
Rost ayturlarki ‘’Davlat boshdadur’’.(351-bet)¹
Ushbu qit’adagi ‘’qoshdadur’’ va ‘’boshdadur’’so‘zlari so‘z boshidagi bir harf farqi bilan tajnisi muzori’ ni hosil qilmoqda.
Tajnisi muzori’ so‘zlar boshi va o‘rtasidagi ikki harf bir-biridan farqlanganda ham hosil qilinishi mumkin.
Tajnisning yana bir qancha ma’no turlari mavjud.Biz ishimizda Lutfiy qit’alarida qo‘llangan turlarinigina yoritishga harakat qildik.
Tanosub.She’r baytlarida ma’no jihatidan bir-biriga yaqin tushunchalarni anglatuvchi so‘zlarni qo‘llab,ular vositasida obrazli ifodalar,lavhalar yaratish san’ati tanosub deb ataladi.
To‘ng‘a sig‘masmen farahdin gul kibi,
Kelsa ul sarvi ravon bir-bir manga.
Muncha yil ketgan bu baxtu davlatim,
Shukrillahkim,kelur bir-bir manga(351-bet)
Lutfiyning ushbu qit’asidagi farah(shodlik,quvonch),baxt,davlat so‘zlari shoirga o‘z hayotidan mamnunlik munosabatini ta’sirchan ifodalashga yordam bergan.
Aqlu jonning ofati,din g‘orati,
Har ne bor ul ko‘zi birla qoshdadur.
Ketmadi savdosi hargiz boshtin,
Rost ayturlarki ‘’ Davlat boshdadur’’(351-bet)
Shoirning ushbu qit’asidagi jon,ko‘z,qosh,bosh so‘zlari o‘zaro bir guruhga mansub bo‘lib,tanosub san’atini yuzaga keltirgan va qit’a ta’sirchanligini oshirishga xizmat qilgan.
Ta’dil.’’To‘g‘rilamoq’’ ma’nosidagi bu so‘z she’rda sodda otlarni tartib bilan keltirish san’atini ifodalaydi. Lutfiyning
Sabru hushu aqlu dinu dil bari
Bordi-yu, qoldi duochi yolg‘uzun.
Oh urub faryod etarman sensizin,
Bu vujudimdin qilibtur yolg‘iz un.(353-bet)
baytlarida sabr,hush,aql,din,dil so‘zlari –sodda otlar ma’lum tartibda keltirilgan bo‘lib,keyingi misralarda ularga oid fikrlar keltiriladi.
Yana bir qit’adagi baytda ta’dil san’ati namunasini uchratamiz:
Husnu lutfu suratu ma’ni bila
Tug‘magay sentek yana jon onadin (352-bet)¹
baytida husn,lutf,surat sodda otlari ta’dil san’atini yuzaga keltirib qit’a ta’sirchanligini ta’minlagan.