Luqmonova hakimaning,,chuvash tili xususiyatlari

III.bob. Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar.

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi.Ma`lumki, har bir davlatchilik tarixiga e`tibor qilsak har qaysi bir xalq shakllanishida til birlamchi va ustuvor vazifa hisoblanadi. Ota-bobolarimiz tarixi, milliy va ma'naviy qadriyatlarimiz bizga ona tilimiz yordamida meros bo‘lib qoldi. Xalqlar tarixi – bu ular tilining tarixi. Davlat rivojlanishi bilan davlat tili ham rivojlanadi. Xalq mustaqilligining asosiy belgisi – bu ona tili va milliy madaniyati. Dunyoning barcha davlatlari o‘z ona tillarini asrab-avaylashga intilishadi, shuning uchun har qanday davlat o‘zining madaniy merosi va ona tilini alohida hurmat qiladi.

Millatlarni ajratib turuvchi asosiy belgilardan biri bu til ekan, har bir inson o‘z tilini bilishi, uni ulug‘lashi va shu bilan birga boshqa millatlarning ona tiliga ham hurmat bilan qarashi lozim. Shundagina tilning, millatning qadri va obro‘yi, nufuzi oshadi. Til tarixini, uning me'yoriy nuqtai nazardan shakllanish jarayonini, rivojlanishini millat tarixidan ayri holda o‘rganib bo‘lmaydi.

Ona tilida fikrlashga, toza gapirishga, nutqingizni har xil yot unsurlardan saqlashga harakat qiling. Qayerda va kim bo‘lmasin, ona tili kamsitilishiga yo‘l qo‘ymasin. Til mavsumiy libos emaski, ob-havoning o‘zgarishiga qarab almashtirilsa, Onaizor, Vatan, millat har biri bittadan, Ona tili ham bitta. Agar o‘z xalqingiz orasida gungalak-soqov va yot bo‘lishni istamasangiz, ona tilini puxta o‘rganing. Boshingizga ko‘taring. Kishi boshqa tilda bilimli bo‘la oladi, ammo faqat o‘z tilida bekami-ko‘st bo‘lishi mumkin.

Mamlakatlarimiz dolzarb xalqaro va mintaqaviy masalalarda oʻzaro mos yoki yaqin qarash va yondashuvlarga amal qilib kelmoqda. Ayni vaqtda xalqlarimizning hayotiy manfaatlariga toʻla javob beradigan iqtisodiyot, investitsiya, innovatsiya, transport va kommunikatsiya, turizm, ilm-fan va taʼlim kabi sohalarda oʻzaro hamkorlik faol rivojlanmoqda. Ushbu rivojlanish Davlatimiz rahbarining Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Turkiya, Ozarbayjon Prezidentlari bilan uchrashuv va muloqotlari samarasida turli sohalardagi hamkorlik yanada rivojlanmoqda.

Transport yoʻnalishlarining integratsiyalashgan tarmogʻini yaratish, dunyo va mintaqadagi asosiy bozorlarga chiqish, mamlakatlarni innovatsion asosda rivojlantirish, bu sohaga masʼul boʻlgan idoralar, ilmiy-tadqiqot markazlari va venchur kompaniyalar oʻrtasida hamkorlikni kengaytirish zarur.

Shu asnoda Turkiy tilda so`zlovchi xalqlar millatlar va davlatlar o`rtasidagi yo`qolib borayotgan aloqalarni tiklash, madaniy sohada hamkorlikni mustahkamlash tillar o`rtasida uzviy hamkorlik o`rnatish bugunning talabi hisoblanadi.

Turkiy tillar deganda, Sibirdan Bolqon yarim oroligacha bir chiziq boʻylab choʻzilgan ulkan geografik hududda tarqalgan oʻzbek, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq, saxa (yoqut), tuva, xakas, oltoy, karagas, shor, turkman, ozarbayjon, turk, gagauz, tatar, boshqird, chuvash, qoʻmiq, noʻgʻay, qorachoybolqor, tofalar, chuvash kabi 25 dan ortiq til tushuniladi.

Har bir turk tili o`zining leksik, gramatik, orfografik xususiyatlari bilan o`xshash hamda faqrli jihatlari bilan bir biridan ajralib turadi.

Turkiy tillar oilasi uchun xos bulgan singarmonizm (hozirgi oʻzbek adabiy tili bundan mustasno), suz boshida undoshlarning ketma-ket kela olmasligi, oʻzakning deyarli oʻzgarmasligi, gap boʻlaklarining joylashish tartibi kabi xususiyatlar uni boshqa til oilalaridan farklab turadi. Turkiy tillarni bir til oilasiga birlashtiruvchi va boshqa til oilalaridan farklovchi xususiyatlaridan biri lugʻat tarkibining bir-biriga juda yaqinligi va grammatik qurilishining oʻxshashligidir. Shuning uchun gʻam chuvash va yoqutlardan boshqa hamma turkiy xalklar vakillari oʻz ona tillarida gaplashganlarida bir-birini muayyan darajada tushuna oladi.

CHUVASHISTAN va CHUVASHLAR . Rossiya Federatsiyasida joylashgan turk o'lkalaridan biri bo'lgan Chuvashiya geografik joylashuvi va hududi 18,300 km. Uning maydoni ancha kichik. U sharqda Tatariston Respublikasi, g'arbda Navgorod avtonom viloyati , shimolda Mari va janubda Ulyanovskiy viloyatlari bilan o'ralgan.

Sovet Ittifoqi davrida o'tkazilgan 1989 yilgi aholini ro'yhatga olish ma'lumotlariga ko'ra, Chuvash aholisi 1842,300 kishini tashkil etgan. Ushbu aholining 915,614 nafari Chuvashiyada yashaydi.

Chuvashlar yashaydigan hududlar va bu joylarda yashovchi chuvashlar soni quyidagicha:

Chuvashiya: 915.614, Rossiya Fed .: 602.087, Tatariston: 134.200, Boshqirdiston: 118.500 Qozog'iston: 22.305, Ukraina: 20.395, O'zbekiston: 10.074, Belorussiya: 3.223 , Turkmaniston: 2.281, Tojikiston: 2.512, Qirg'iziston: 2.079, Latviya: 1.509, Moldova: 1.204, Estoniya: 1.178, Litva: 687, Gruziya: 542, Ozarbayjon .: 489, Armaniston: 123

1996 yildagi ma'lumotga muvofiq Chuvashiya aholisi 1,360,800 kishi, Poytaxt Cheboksari aholisi 446 ming kishini tashkil qiladi.

Chuvashiyada 21 ta yirik aholi punkti mavjud. Respublikaning asosiy shaharlari; Bular Shupaskar, Yangi Supaskar, Kanash, Ulatir, Shimirle, Kuslavkka, Sirpu va Yedirne.

Chuvashiyada kontinental iqlim hukmron, yozi iliq, qishi sovuq va uzoq. Yilning ko'p qismida havo harorati noldan pastda qoladi.

Chuvashiya, uning uchdan bir qismi o'rmon bilan qoplangan, yashillik mamlakati. Qulay iqlim mamlakatni o'rmon boyligi jihatidan juda ilg'or darajaga olib chiqdi. Mamlakatdagi o'rmonlar asosan qarag'ay, chinor, olxa va terak kabi daraxtlardan iborat.

Tarix

Bolgarcha turkcha ko'plab tadqiqotchilar tomonidan bugungi chuvash tilining eski shakli sifatida qabul qilingan. Shu munosabat bilan qadimgi bolgar turklari bugungi chuvash turklarining ajdodlari sifatida ko'rsatiladi. Tadqiqotchilardan biri Bartold Chuvash xalqi bolgarlar va slavyanlar aralashgan deb aytgan bo'lsa, Kovalevskiy chuvashlarning kelib chiqishini suvarlarga bog'laydi. Rasoniyning so'zlariga ko'ra, agar turk tilidan tashqari chuvash qonining aralashmasi bo'lsa, u faqat fin qoni bo'lishi mumkin (L.Rasonyi 1996: 95).

Vizantiya manbalarida bolgarlar nomi birinchi marta 482 yilda uchraydi. Taxminlarga ko'ra bolgarlar Buyuk Xun imperiyasi davrida Qora dengizning shimolida yashagan. Xun imperiyasi parchalanib ketganidan keyin bulg'orlar ikki alohida guruh - qutrigurlar va utrigurlar bo'lib yashadilar. Bulgar so'zining kelib chiqishi "buigamak" fe'liga asoslangan bo'lib, "aralashtirish, topish" degan ma'noni anglatadi .

Avarlar Go'kturklar zulmidan xalos bo'lib, Adriatikagacha cho'zilgan yerlarda Itil va Don dary bo'ylarida yashagan qabilalarida Utrigur va Kutrigur Bulgarlar ham Go'kturk xonligi hukmronligi ostiga tushishdi.

630 yilda Gökturk xonligi o'zining kengayishini boshlagan davrda, bolgarlar "Buyuk Bolgariya" davlatini tashkil etishdi; ammo bolgarlar tomonidan tashkil etilgan ushbu davlat 665 yildan keyin qo'shni Xazar xonligi tomonidan parchalanib ketgan. Ushbu parchalanishdan so'ng, Asparux ma'muriyati ostidagi katta bolgar guruhlari Dunay tomon burilib, Bolqonga kirib, 681 yilda Tuna Bolgariya davlatini tashkil qildi .

Buyuk Bolgariya davlati parchalanganidan so'ng Don bo'yidagi asosiy Utrigur qabilasii, aksincha, xazarlar bosimi bilan shimoli-sharqqa borib, O'rta Itilda to'xtadi. Volga bulg'orlari bu erda fin-ugor va undan oldingi turk qabilalarini o'z tasarrufiga olish orqali davlat tuzdilar.

Balgarlai Xazar xonligi vayron bo'lgunga qadar (965) bu davlatga bo'ysungan va Xazarxonga soliq to'lagan. 1236 yilda mo'g'ullar bolgarlarga hujum qilib, qishloqlar va shaharlarni yo'q qildilar. 1391 yilda Temurning Oltin O'rda xoni To'ktamishga qarshi yurishi paytida Bolgariya mamlakati yana yo'q qilindi. 9-13. Asrlar davomida Sharqiy Evropaning eng muhim savdo markazi bo'lgan Bolgariya shahri 1399 yilda ruslar tomonidan vayron qilingan.

Oltin-Ordu va Qozon xonligida tarkibida bo'lgan Chuvashiya, 1552 yilda Qozonni bosib olinishidan so"ng egallandi va Rossiya hukmronligi ostiga o'tdi. Chuvashiya 1650 yilda Moskva hukumati bilan birlashganga o'xshaydi.

1920 yilda tashkil etilgan Chuvash avtonom viloyati 1925 yilda Chuvash avtonom Respublikasiga aylantirildi. Chuvash turklari o'z suverenitetlarini 1990 yil 24 oktyabrda e'lon qilgan bo'lsalar-da, ular Rossiya Federatsiyasiga qaram bo'lishdan qochib qutula olmadilar. Chuvashiyada birinchi erkin prezidentlik saylovlari 1993 yilda bo'lib o'tdi va advokat Nikolay V. Fedorov prezident etib saylandi .

din

Garchi chuvashlarning ajdodlari bo'lgan bolgariyalik turklar, birinchi musulmon turk davlatlaridan biri bo'lgan bo'lsa-da, bugungi chuvash xalqining aksariyati pravoslav nasroniylardir. ' Bugungi kunda poytaxt Cheboksarida ko'plab cherkovlar mavjud, ularning ba'zilari XVII asrga tegishli. Chuvashiyada ozgina musulmon aholi ham bor.