Lug‘at tarkibi yoki leksika deb yuritiladi. Lug‘at tarkibni o‘rganadigan bo‘lim esa leksikologiya


Leksemalarning shakliy munosabatlariga ko’ra turlari



Download 57,97 Kb.
bet17/40
Sana13.01.2022
Hajmi57,97 Kb.
#356578
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   40
Bog'liq
Leksema va so’z

Leksemalarning shakliy munosabatlariga ko’ra turlari
Yuqorida aytilganidek, leksemaning shakily (ifoda) tomoni deganda uning tovush tomoni, harfiy ifodasi, urg`u olish xususiyatlari nazarda tutiladi. Ana shular tilde leksik omonimiya degan hodisani yuzaga keltiradi. Leksik omonimiya leksemalar o`rtasidagi ifoda tomoni jihatidan teng kelib qolishdir. Bu hodisa o`z ichiga quyidagi guruh leksemalarni qamrab oladi:

1. Omonimlar - grеkcha homos – “bir xil”, onoma yoki onyma – “nom” dеgan ma'nolarni ifodalab, tovush tomoni ham, harfiy ifodasi ham, barcha grammatik shakllari ham bir xil, ammo mazmun tomoni har xil bo’lgan leksemalardir: ot (ism) – ot (hayvon), sir (davlat siri)–sir (idish siri).

Omonim leksemalar asosan bir xil so`z turkumi doirasida bo`ladi. Bularga ot (yosh – umr o`lchovi; yosh – ko`z yoshi), fe’l (betla – qarashga botinmoq; betla - sahifala), sifat (hur – ozod; hur – go`zal) turkumlariga xos omoleksemalar misol bo`ladi. Grammatik shakllar (kelishik, egalik, ko`plik, zamon, shaxs-son kabi) tizimiga ega bo`lmagan ayrim turkumga oid leksemalar ham o`zaro omonim bo`lishi mumkin (ham bog`lovchisi va ham yuklamasi o`zaro shunday omonimlik hosil qiladi).

Omonim leksemalarni ko’p ma'noli leksemalardan farqlash zarur. Ko’p ma'noli leksemalar qancha ma'noga ega bo’lmasin, bu ma'nolar o’zaro bitta bosh ma’noga bog’langan bo’ladi. Omonimlar boshqa-boshqa leksemalar bo’lgani uchun ularning ma'nolari o’rtasida bog’lanish bo’lmaydi.

Ko’p ma'noli leksemalar ma'nolari o’rtasida aloqa uzilsa, omonim vujudga kеladi: dam I – havo, dam II – temirchi bosqoni, dam III – lahza, nafas, dam IV – bog`lovchi, dam V – tig`, o`tkir joy, dam VI – havo yig`ilib yurishmay qolgan (ichi dam bo`libdi)13; Bu misollardagi dam I leksemasi ifodalagan “havo” manosi mazkur ko`p ma’noli leksemaning bosh ma’nosi bo`lib, qolganlari hosila ma’nolardir, lekin hozirgi o`zbek tili nuqtai nazaridan bu oltita leksema omonim leksemalardir, chunki ular orasidagi ma’no aloqalari uzilgan.

2. Omoformalar grеkcha homos – “bir xil”, forma – “shakl” dеgan ma'nolarni ifodalab, faqat ayrim grammatik shakllari bo`yicha teng keladigan leksemalar guruhidir.

Omoformalar har xil turkumlar doirasida mavjud bo`ladigan leksemalardir. Bularni nechta turkumga oid leksemalar ishtirok etishiga ko`ra quyidagi turlarga ajratish mumkin:

1) ikkita turkum doirasidagi omoformalar:

a) ot va sifat turkumi doirasida: issiq (yoz issig`i) - issiq (issiq non);

b) ot va son turkumi doirasida: yigirma (marosim) – yigirma (miqdor);

d) ot va fe’l turkumi doirasida: yoy (kamon) – yoy (yoymoq);

e) ot va ravish turkumi doirasida: burun (a’zo) - burun (avval);

f) olmosh va fe’l turkumi doirasida: siz (2-shaxs, ko`plik) – siz (sizmoq);



h) ot va taqidiy so`z turkumi doirasida: shart (shart qo`ymoq) – shart (shart uzmoq);

i) fe’l va taqlidiy so`z turkumi doirasida: taq (taqmoq) – taq(tovushga nisb.);

k) fe’l va sifat turkumi doirasida: to`la (to`lamoq) – to`la (to`liq);

l) sifat va taqlidiy so`z turkumi doirasida: chars (qo`rs) – chars (tovushga nisb.);

m) ot va modal so`z turkumi doirasida: lozim (kiyim)- lozim (zarur).

n) fe’l va ravish: o`ta-o`ta;

2) uchta turkum doirasidagi omoformalar:

a) ot, sifat va fe’l turkumlari doirasida: bez (yog` bezi) – bez (bezbet) – bez(moq);

b) fe’l, modal so`z va hisob so`zlari doirasida: bor (moq)bor (mavjud) – bor (marta);

d) ot, fe’l va ravish turkumlari doirasida: kech (vaqt) – kech(moq)kech (kelmoq);

e) ot, sifat va ravish turkumlari doirasida: sira (tartib) – sira (ochiq) – sira (aslo);

f) ot, fe’l va son: uch (yuqorisi) – uch(moq)uch(ta);

h) ot, undov so`z va taqlid so`z turkumlari doirasida: chuv (pona) – chuv (chuh) –chuv (qiy-chuv);

i) ot, fe’l va taqlid so`z turkumlari doirasida: qiy (go`ng) – qiy (kes) – qiy (qiy-chuv);

k) ot, son va fe’lturkumlari doirasida: qirq (marosim) – qirq (miqdor) – qirq (kes);

l) sifat, fe’l va ravish turkumlari doirasida: qoq (quruq) – qoq(moq) - qoq (ayni);

3) to`rtta turkum doirasidagi omoformalar:

a) ot, sifat, fe’l va ravish turkumlari doirasida: quv (oqqush) – quv (ayyor) –quv(moq)quv (butunlay);


Download 57,97 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   40




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish