Loyihalarni moliyalashtirish

-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining kelgusida

Download 426,76 Kb.

bet	26/26
Sana	17.06.2021
Hajmi	426,76 Kb.
	#68420

1 ... 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Bog'liq
Oyapam un

9-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining kelgusida

olinishi rejalashtirilgan daromadlari va xarajatlari

	1 yil	2 yil	3 yil
Jami tushum	948 844 800	968 820 480	998 784 000
Ishlab chiqarish tannarhi	360 650 308.4	361 392 416.0	362 505 577.3
Yalpi daromad	588 194 491.6	607 428 064.0	636 278 422.7
Operatsion xarajat	26 813 732.4	24 294 666.2	24 684 192.0
Operatsion daromad	561 380 759.2	583 133 397.8	611 594 230.7
Kredit foiz stavkalari t l lari	259 286 666.7	166 845 333.3	58 621 333.3
Daromad solig’i to’lagunga qadar daromad	302 094 092.5	416 288 064.5	552 972 897.4
Yagona soliq t l lari	56 930 688.0	58 129 229.0	59 927 040.0
Sof foyda	245 163 404.5	358 158 835.7	493 045 857.4
Kumulyativ foyda	245 163 404.5	603 322 240.2	1 096 368 097.6

Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.

³⁵ Староверова Г.С. Экономическая оценка инвестиций: Учеб. пособие./ Г.С.Староверова, А,Ю.Медведев, И.В.Сорокина. – М.: КНОРУС,2006. с.136.

Loyihaning daromad va xarajatlar hisob-kitoblari O z e ist Respublikasi xududida amal qiluvchi xamma turdagi soliq va boshqa t l lar i hisobga olgan holda amalga oshirilgan. Loyihani amalga oshirishdan keladigan daromad loyiha muddati (3 yil)ga l alla ga li , kredit qarzdorligini qaytarish hisobga olingan. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari

quyidagi jadvalda ifodalangan.

10-jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul

oqimlari

	0 yil	1 yil	2 yil	3 yil
Jami tushumlar	0.0	948 844 800	968 820 480	998 784 000
Ishchi kapitalidagi zgarishlar	185 517 500.0	-120 335 811.0	1 693 634.0	1 252 278.0
Ko’rsatilgan xizmatlardan tushumlar	185 517 500.0	1 069 180 611.0	967 126 846.0	997 531 722.0
Amortizatsiya hisobga olinmagandagi zavod xarajatlari	0.0	41 445 108.0	42 187 216.0	43 300 377.0
Yalpi tushum	185 517 500.0	1 027 735 502.0	924 939 630.0	954 231 345.0
Operatsion xarajatlar	0.0	26 813 732.4	24 294 666.2	24 684 192.0
Operatsion tushum (A)	185 517 500.0	1 000 921 770.0	900 644 964.0	929 547 153
O z kapitali	473 493 500.0
Bank krediti	1 242 000 000.0
Asosiy kapitalga investitsiyalar	1 604 100 000.0
Kredit foiz t l lari (V)	67 640 000.0	259 286 667.0	166 845 333.0	58 621 333.0
Boshqa moliyaviy xarajatlar	40 236 000.0
Daromad solig’i to’lagunga qadar tushum	0.0	741 635 103.0	733 799 631.0	870 925 820.0
Kredit i ha asosiy qarzni qaytarilishi (D)	0.0	284 800 000.0	569 600 000.0	569 600 000.0
Yagona soliq t l lari (S)	0.0	56 930 688.0	58 129 229.0	59 927 040.0
Sof pul oqimi	0.0	684 704 415.0	675 670 402.0	810 998 780.0
Kumulyativ pul oqimi	0.0	399 904 415.0	505 974 817.0	747 373 597.0
Qarzga xizmat ko’rsatish koeffitsienti
(A-S)/(V+D)		1.74	1.14	1.38

Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari tahlili jadvalidan ri i turibdiki, pul oqimlari harakati yillar i ha ijobiy qiymatga ega li , sof pul oqimi yillar i ha quyidagiga teng:

yil 1-yil 2-yil 3-yil

-14240000000 684704415 675670402 810998780

Qarz oluvchi tomonidan loyihaning daromad va xarajat parametrlariga rioya qilingan taqdirda pul oqimlari harakati loyiha i ha barcha xarajatlarni qoplaydi. Qarzga xizmat rsatish koeffitsienti 1.14 dan kam emas. Umuman olganda, loyihaning pul oqimlari rsat i hlari ijobiy, loyiha esa samarali deb aytish mumkin.

“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashga asoslangan usullar asosida baholash

Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni q llash zaruriyati l asligi ham mumkin. Bu usullarning q lla ilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim.

Diskontlash koptseptsiyasini q llashga asoslangan usullarni biz yuqorida

ri t i va ular quyidagilardan iborat:

sof joriy qiymatni aniqlash usuli;
foydaning ichki e ri i hisoblash usuli;
investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli;
diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli.

Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini ta i.

Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining pul oqimlarini baholashning diskontlashga asoslangan usullari asosida “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasini tahlil qilamiz va uni baholaymiz.

jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining

samaradorligini sof joriy qiymat usuli asosida baholash (NPV)

Yillar	Pul oqimi, so’m	Joriy qiymat koeffitsienti 19%	Joriy qiymat
0	-1 424 000 000	1	-1 424 000 000
1	684 704 415	0,8403	575 357 119,9
2	675 670 402	0,7061	477 090 870,8
3	810 998 780	0,5934	481 246 676
NPV			109 694 666,7

Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, loyihaga qilingan investitsiyaning miqdori 1 424 000 000 so’mni tashkil etgan. Pul oqimlari yillar bo’yicha 1-yilda

684 704 415 so’m, 2-yilda 675 670 402 so’m, 3-yilda 810 998 780 so’mni tashkil etgan. Diskont stavkasi 19 % bo’lganda, 3 yildan so’ng loyihaning sof joriy qiymati 109 694 666,7 so’mga teng bo’ladi. Sof joriy qiymat NPV > 0 bo’lganligi uchun loyiha samarali.

Investitsiya loyihasining rentabellik indeksini hisob-kitobi (PI)

Yuqoridagi jadval ma’lumotlariga asoslanib, investitsiya loyihasining rentabellik indeksini (PI) hisoblasak,

PI = (575 357 119,9+477 090 870,8+481 246 676) / 1 424 000 000 = 1,077

PI =1,077 ga teng bo’lgani uchun, ya’ni 1 dan katta bo’lgani uchun loyiha samarali.

jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining foyda

ichki me’yorini hisob-kitobi (IRR)

Yil	Investitsiyalar (-), Sof pul oqimi (+), so’mda	1-xisob-kitob			2-xisob-kitob
Yil	Investitsiyalar (-), Sof pul oqimi (+), so’mda	Joriy qiymat koef. 19%	Joriy qiymat	Joriy qiymat koef. 40%		Joriy qiymat
0	-1 424 000 000	1	-1 424 000 000	1		-1 424 000 000
1	684 704 415	0,8403	575 357 119,9	0,7185		491960122,17
2	675 670 402	0,7061	477 090 870,8	0,5102		344727039,1
3	810 998 780	0,5934	481 246 676	0,3644		295527955,43
NPV			+109 694 666,7			-291784883,3

Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.

Investitsiya loyihasi foydaning ichki me’yori daromadlilik me’yori bo’lib, bunda pul oqimi kirimining diskontlashtirilgan qiymati pul oqimi chiqimining diskontlashtirilgan qiymatiga tengdir. Ya’ni sof joriy qiymat nolga teng bo’ladi va IRR quyidagicha hisoblanadi:

2

1
Bunda foydaning ichki e ri i boshqacha ri ish a, a i interpolyatsiya usuli orqali hisoblanadi:

IRR  d 

NPV₁

 (d

 d ), =19+(109 694 666,7*21) / (109 694 666,7-(-291784883,3))

= 24,6 %

(NPV₁

NPV₂)

Demak, 24,6%da investitsiya loyihasining sof joriy qiymati 0 ga teng bo’ladi. Investitsiya loyihasida diskont stavka 24,6%gacha teng bo’lganda, foyda keltiradi, undan oshsa loyiha samarasiz bo’ladi.

agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi;
agar IRR
agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, a i loyihani amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ril a i.

Bizning korxonamizda 24,6%= IRR>HR=19% shart bajarilgani uchun loyiha samarali hisoblanadi.

jadval “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobi (DPP)

Yillar	Diskontlashtirilgan pul oqimi (19%)	Jamg’arilgan diskontlashtirilgan pul oqimi
0	-1 424 000 000	-1 424 000 000
1	575 357 119,9	-848 642 880,1
2	477 090 870,8	-371 552 009,3
3	481 246 676	109 694 666,7
DPP		2,77

Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.

Diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobida jamg’arilgan diskontlashtirilgan pul oqimi 3-yilda musbatga o’zgardi. Diskontlashtirilgan qoplash muddatini aniqlash uchun:

DPP= 2+(371 552 009,3 / 481 246 676)*365= 2 yil, 281 kun yoki 2 yil, 9 oy,

11 kun.

Demak, investitsiya loyihasiga sarflangan investitsion xarajatlar diskontlashtirilgan daromadlar bilan qoplanish muddati 2 yil, 9 oy,11 kunga teng. Investitsiya loyihasini qoplash muddati – PP= 2 yil, 28 kunga tengligi diskontlashtirilgan qoplanish muddatidan 8oy va 13 kunga qisqaligini bildiradi. Bu investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishlik bilan izohlanadi. Umuman olganda, investitsiyalarning qoplash muddati i ha hisoblash usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati i ha t liq qoplanish muddatini tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda afzalroq hisoblanadi.

BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning takomillashtirish yo’llari

Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari

Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashga yuqorida olib borilgan tahlil ishlari etarlicha a l tlar bera oldi, desak mubolag a

l a i. Investitsion loyihani baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shuning uchun, har bir mamlakatning tijorat yoki investitsion banklarida ushbu mamlakatning milliy, etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishiga, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual qobiliyati va salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalari va milliy bozorining ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi. Bundan tashqari, investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullari t g risida gapirganda, albatta bu usullarning afzalliklari va kamchiliklari t g risi a t xtali tish lozim.

Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklarini gapirganda, avvalo bu usulning keng tarqalganligi, uning ommabop va p q lla ilishi i ta i lash lozim. Chunki bu usulni turli xil shart-sharoitlarda (masalan, shla g i h investitsiya xarajatlarni bir

la hammasini yoki yillar i ha li - li sarflaganda yoki daromadlarni har yili bir xil summada yoki har xil summalarda olganda) ham q llash mumkin va bunda iqtisodiy tomondan samarali natija albatta topiladi. Bu usul investitsiya loyihasini amalga oshirish orqali investorning boyligi sishiga ta sir etadimi, degan savolgagina javob beradi va quyidagi hollarda mutlaqo t g ri mezon la olmaydi:

Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, ularning sof joriy qiymati bir xil kattalikda lsa, loyihaga qilinayotgan investitsion xarajatlarning katta-kichikligi hisobga olinmaydi;
Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, katta sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri uzoq li , kichik sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish davri qisqa lsa, investitsiyalarning qoplanish davri hisobga olinmasdan, sof joriy qiymat rsat i higa e ti r beriladi va bu rsat i h qaysi loyihada yuqori lsa, ana shu loyiha samarali deb topiladi, bu esa ushbu usulning absolyut t g ri emasligini bildiradi.

Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 7-rasmda ifodalash mumkin.

Afzalliklari

Kamchiliklari

Investitsiyalardan rila iga daromadlarning qiymatini ifodalaydi ( shla g i h investitsiyalardan loyihadan keladigan sof pul oqimining qanchaga

pligi i rsata i);

Investitsiya loyihasining hayotiyligi davri va loyiha pul oqimlarining vaqt i ha taqsimlanishi hisobga olinadi;
Vaqt omili hisobga olinadi va joriy qiymatlarda ifodalanadi;
Sof joriy qiymat rsat i hi vaqt i ha additiv, a i turli loyihalarning NPV qiymatlarini

ig i isi i topish mumkin;

Investitsiya loyihasini moliyalashtirishga qabul qilish orqali korxona (firma,investor)ning iqtisodiy potentsialini qanchaga zgarishi i prognoz bahosini beradi, a i “firma boyligi” ni qanchaga oshganligini ifodalaydi;
Bu usul investitsiya loyihalarini samaradorligini baholashning eng asosiy kriteriyalariga mos keladi.

NPV – absolyut rsat i h li , u loyihaning diskontlangan daromad va xarajatlari rtasi agi farqini ifodalaydi, ammo muqobil investitsiya loyihalarining daromad va xarajatlari miqdorining xajmini hisobga olmaydi;
Absolyut rsat i h lga ligi sababli, loyihaning rentabelligini ifodalamaydi;
Diskont stavkasi qiymatiga g liq;
Diskont stavkasi loyihaning butun muddati davomida zgar as deb qabul qilinadi, lekin keyinchalik iqtisodiy shart- sharoitlarning zgarishiga g liq holda diskont stavkasi ham zgarishi mumkin;
Uzoq muddatga l alla ga aniq prognozlarni talab etadi.

7-rasm. Sof joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklari³⁶.

Demak, yuqorida ta i la tga i iz e , sof joriy qiymat kompaniya(firma, korxona, investor) boyligini umuman qanchaga sga ligi i rsati beradi, lekin uning sishi i nisbiy darajasini rsati bermaydi.

Bunday kamchilikni bartaraf etish maqsadida, investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usulidan foydalaniladi. Investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli bir birlik qilingan xarajatlarga qancha daromadlar t g ri kelishini aniqlab beradi va aynan shu kriteriyaga asoslangan holda umumiy investitsiya xajmi cheklangan sharoitda bir-biriga g liq l aga mustaqil investitsiya loyihalarini tanlash orqali optimal investitsiya portfelini tuzishda foydalaniladi. Investitsiyalar rentabelligini hisoblash usuli loyihaga q ilga a lag lar a rila iga nisbiy daromadlilikni ifodalaydi. Bu usulning afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 8-rasmda ifodalash mumkin.

Afzalliklari

Kamchiliklari

Nisbiy rsat i h li , investitsiyalarning samaradorligini, rentabelligini ifodalaydi;

Investitsiya resurslari cheklangan sharoitda optimal investitsiya portfelini tuzishga imkon beradi;

Loyihani havfsizlik zahirasining mavjudligi t g risi a fikr yuritishga

imkon beradi.

Noadditiv, a i turli loyihalarning PI qiymatlarini ig i isi i topish mumkin emas;

Diskont stavkasi qiymatiga g liq.

8-rasm. Investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulining afzalliklari va

kamchiliklari³⁷
Investitsiya loyihalari samaradorligini aniqlashda va loyiha i ha qaror qabul qilishda yuqoridagi ikki usuldan birini tanlash kifoya qiladi. Loyihalar taqqoslanganda esa, ikkala usuldan foydalangan afzal hisoblanadi, chunki ular loyihani har tomonlama baholashga yordam beradi.

Foydaning ichki e ri i aniqlash usulining afzalliklari shundaki, u har qanday kompaniyaning bosh maqsadi – kompaniya va uning aktsiyadorlari boyligini

pa tirishga erishish uchun qaratilgandadir. Investitsiya loyihasining foydaning

ichki e ri i aniqlash orqali bu loyiha foydali yoki foydasizligini osongina bilib olish mumkin.

Agar loyihaning NPV rsat i hi belgilangan diskont stavka asosida ushbu investitsion loyihani samarali yoki samarali emasligini aniqlab bersa, loyihaning IRR

rsat i hi investitsion loyihani hisob-kitob qilish jarayonida aniqlanadi (shunday diskont stavka topiladiki, bunda NPV=0 la i) va aniqlangan foydaning ichki

e ri investor tomonidan kiritilayotgan kapitalning e ri bilan taqqoslanadi va loyiha i ha qaror qabul qilinadi. Agar investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulida chegaralanish mavjud desak, a i u qabul qilingan diskont normasi asosidagina loyihaning samaradorligini rsati bera olsa, foydaning ichki

e ri a unday chegaralanish mavjud emas. Foydaning ichki e ri i aniqlash usulining afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 9-rasmda ifodalash mumkin.

Afzalliklari	Kamchiliklari
1. Nisbiy rsat i h;	1. Agar ikkita loyihaning IRR rsat i hi jalb
2. Diskont stavkasi	qilingan investitsiyalar bahosidan yuqori lsa, u
qiymatiga g liq emas;	holda foyda ichki e ri i hisoblash usuli asosida
3.Investorlar daromadlarini	ularning ichidan eng samarali loyihani aniqlab
pa tirishga	lmaydi;
l alla ga .	2. Noadditiv li , konkret loyihani ifodalaydi, bu
	rsat i h investitsion portfeldagi loyihalarning
	barchasiga umumiy la olmaydi va investitsion
	portfelni baholashda qiyinchilik t g ira i;
	3. N a a a i xarakterdagi pul oqimlari uchun bir
	nechta qiymatlarga ega la i;
	4. Nisbiy rsat i h lga ligi uchun firma
	boyligining qanchaga sga ligi i rsati bera
	olmaydi;
	5. Hisob-kitoblarda qiyinchiliklarning mavjudligi.

9-rasm. Foydaning ichki me’yorini aniqlash usulining afzalliklari va

kamchiliklari³⁸.

Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlash usuli yuqorida ri tilga usullarga q shi ha tarzda hisoblanadi. Bu rsat i h orqali investor loyihaga kiritgan kapitalini va u i ha foizlarni qanday muddat davomida qaytarib olishini

rishi mumkin. Ushbu usulning afzalliklari va kamchiliklarini quyidagi 10-rasmda ifodalash mumkin.

Afzalliklari

Kamchiliklari

Loyihaning hayotiyligi davriga, tugatilish muddatiga g liq emas;

Investitsiya loyihasining likvidliligi va risklilik darajasi t g risida

(aniq l asa-da,) umumiy a l t beradi.

Investitsiyalarning amal qilishining t liq davrini hisobga olmaydi;

Noadditiv xususiyatga ega;

Investitsiyalarning daromaddorligini hisobga olmaydi.

rasm. Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlash usulining afzalliklari

va kamchiliklari³⁹.
Umuman olganda, yuqorida ri tilga investitsion loyihalarning moliyaviy- iqtisodiy samaradorligini aniqlash usullarida loyihani amalga oshirish davridagi pul oqimlarining pa ishi, kamayishi yoki zgarishi, zgar asligi bevosita baholanmaydi. Shuning uchun bu usullardan foydalanishda investorlarning amortizatsiya, risklar va hokazolar i ha moliyaviy maqsadlarini hisobga olish lozim. Bu ayniqsa, loyihani baholashda qaysi usuldan foydalanish a q l lishini aniqlashda muhim hisoblanadi.

Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish yo’llari

Yuqorida olib borilgan tahlil ishlari loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashga etarlicha a l tlar bera oldi, desak lag a

l a i.

Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtirish z navbatida, rivojlangan mamlakatlarning bu boradagi ilg r tajribalarini mamlakatimizda q llash imkoniyatlarini tadqiq etishga asoslanadi.

Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash, asosan diskontlashtirish usullari asosida olib borilmoqda.

Shu ri a ta i lash joizki, investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashni takomillashtirishda ayrim zamonaviy xorijiy iqtisodiy adabiyotlar⁴⁰ni

rga ish va chuqur tahlil qilish ularni takomillashtirishda yaxshi asos la oladi. Ulardagi usullarning barcha ijobiy tomonlarini milliy iqtisodiyotimizning ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda q llash, mazkur sohani takomillashtirishga xizmat qiladi.

Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash asosida intensiv rivojlanishni lga q ish a investitsiyalarning, ayniqsa xorijiy investitsiyalarning tutgan r i beqiyos ekanligini ta i laga holda, chet el tajribalarini, xususan kapital a lag lar q ish i g eng optimal variantini ishlab chiqish va asoslab berish, shuningdek, investitsiya loyihalarinig samaradorligini baholashning xorij tajribalarini va amaliyotini rga ish orqali iqtisodiyotimiza tadbiq etish foydadan holi emas, deb aytish mumkin. Xususan, a zi bir davlatlarda loyihalar samaradorligini baholash uch bosqichda amalga oshiriladi: loyihaning ijtimoiy ahamiyati ekspert baholash amalga oshiriladi; loyihaning samaradorlik rsat i hlari tahlil etiladi; loyihadagi ishtirokchilar tarkibi va uning moliyaviy amalga oshirilishi hamda loyiha ishtirokchilarining har birining samarasi aniqlanadi.

Shu ri a loyihalarni samradorligini baholashga doir quyidagi fikrlarni aytib

tish lozim, deb la iz. Investitsiya loyihalarini baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shunday ekan, banklarda ushbu uslubiyotdan foydalanayotgan mamlakatning milliy, ijtimoiy-

⁴⁰ Богатин Ю.В., Швандар В.А. «Инвестиционный анализ»: Учебное пособие для вузов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000; Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. ва бошқалар.

iqtisodiy,etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishi, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalar va milliy bozorning

ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi.

Respublikamizdagi tijorat banklarining loyihaviy moliyalashtirish faoliyati davr talabiga mos holda rivojlanib, nafaqat bank hodimlari, balki investitsiya faoliyatining barcha ishtirokchilari ham investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy tahlil qilish va baholash hamda loyiha i ha risklarini boshqarish chora-tadbirlari haqida aniq bilim, malaka va a l tlarga ega lishlari lozim. Buning uchun banklarda loyihalarni moliyalashtirish, ekspertiza qilish va baholash ishlari bilan sh g lla hi mutaxassislarni qayta qitish va malakasini oshirish zarur.

Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi barcha tijorat banklarida bizningcha, quyidagi dolzarb va muammoli mavzularda q seminarlari tashkil etish zarur:

Respublikamizdagi tijorat banklarining loyiha i ha mutaxassislari investitsiya loyihalaridagi mavjud yoki kutilishi mumkin lga risk va noaniqliklarni aniqlash, tahlil qilish va baholashga doir muammolarni rga ish va ularning echimiga oid chora-tadbirlar haqidagi bilimlarini oshirishlari lozim. Bu boradagi qiyinchiliklarga duch kelishlarining sababi, investitsiya loyihalariga ta sir etuvchi risk turlarini boshqarish bank xodimlari va mutaxassislardan matematik hisob-kitoblar, ehtimollar nazariyasi, statistik usullar va kompyuter texnologiyalariga oid bilim, malaka va tajribalarni talab etadi;
Bundan tashqari jahonda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etayotgan bir paytda inflyatsiyaning ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga ta siri i inobatga olib, banklarda loyihalarni moliyaviy-iqtisodiy baholash albatta inflyatsiyani ta siri i hisobga olgan holda amalga oshirilishi t g risi a a l tlarga ega lishlari lozim;
Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini q llash a ayrim banklarda pi ha, diskont stavkani taxminan qayta moliyalashtirish stavkasi bilan tenglashtirib hisoblaydilar, bu esa diskont stavkaning

mazmunan t g ri lishiga va natijada, diskontlash usullarining t g ri talqin qilinishiga olib keladi. Shuning uchun diskontlashtirish usullaridan foydalanishda diskont stavkasini shakllantirish va unga ta sir etuvchi omillar hamda kapitalning

rtacha tortilgan qiymati (WACC)ning mazmuni, mohiyati , uni hisoblash tartibini tushuntirish zarur, deb la iz.

Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning diskontlashga asoslangan usullarini q llash a pul oqimlarini to g ri hisob-kitob qilinishiga katta e ti r berish lozim, chunki ayrim tijorat banklarida pi ha NPV ni hisoblashda sof pul oqimining r iga, kumulyativ pul oqimlaridan foydalaniladi yoki sof pul oqimlarini hisoblashda loyiha daromadlaridan xarajatlarni ayirish

h g i a ham kredit uchun t la a iga foiz summalari, ham asosiy qarz summasi ayriladi, vaxolanki, asosiy qarz summasi investitsiya xarajatlari tarkibida yotadi. Bu esa, investitsiya xarajatlarining ikki marta ayirilib, ikki marta diskontlanishiga olib keladi. Natijada loyiha t g risi a t g ri xulosalarga olib keladi. Shuning uchun loyihaning sof pul oqimlarining mazmuni, mohiyati va uni hisoblash tartibi t g risi a aniq va tushunarli a l tlar berish zarur.

Investitsiya loyihalarini tadqiq etish uchun YuNIDO tashkiloti tomonidan tizimli dastur sifatida ishlab chiqilgan Comfar va Prospin dasturlari bugungi kunda keng q lla il q a. Bu tizimli dastur asosida loyiha i ha sotish xajmi, ishlab chiqarish xarajatlari, loyihani moliyalashtirish manbalari, kredit uchun foizlar, amortizatsiya xarajatlari, pul oqimlari va boshqalar t g risi a jadvalli a l tlar olishga keng imkoniyatlar beradi. Amaliyotda investitsiya loyihasining iqtisodiy samaradorligini baholash uchun, asosan, TEO – INVEST axborot texnologiyalari dasturidan foydalanilmoqda. TEO – INVEST – bu loyihalarni moliyalashtirish va ularni samaradorligini tahlil qilish uchun kompleks dasturiy ta i t li hisoblanadi. Mazkur dasturiy ta i t orqali investitsiya loyihalari moliyaviy va iqtisodiy jihatdan tahlil qilinadi hamda ularning iqtisodiy samaradorligi a a a i va diskontlashga asoslangan usullar asosida baholanadi. Demak, respublikamizda ham

investitsiya loyihalarini baholashda jahon amaliyotida q lla ila tga kompyuter dasturlaridan keng foydalanilsa, maqsadga muvofiq lar edi.

Amaliyotda investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni takomillashtishda loyiha tanlovini samarali tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Shundan kelib chiqib, loyiha tanlovini quyidagicha ifodalaymiz (11- rasm).

rasm. Investitsiya loyihalari tanlovini samarali tashkil etish bosqichlari⁴¹

⁴¹ Muallif tomonidan tuzildi.

Ta i lash iz i, z r iqtis i ti shar iti a i estitsi alash i ha qar r qabul qilish tanlov asosida tashkil qilinadi, chunki i g qat r q il alishlar

a la i. M q il l ihalar i ah lash a a ta l i i tash il qilish a e g

q ri ara a a s f is tla ga ar a i ta i la iga l iha ta la li a i. Raq at hiti ta sir ha ligi a har ir iqtis i t s e ti korxona rivojlanishining a iq elgila ga strategi asi as si a i estitsi a l ihalari i ta la i, zar r lga investitsiyalar xajmini aniqlaydi va moliyalashtirish manbalari imkoniyatlarini

ah la i. B lar zar g liqli a li rilishi shart.

Iqtisodiyot s e tlari i g ishlab chiqarishga investitsiyalashlaridan maqsad, hoxlagan miqdordagi moliyaviy natijani q lga kiritish emas, balki qarzga olingan, jalb etilgan resurslar qiymatidan kelib chiqib, ularni qoplash va q shi ha ravishda foydaga erishishdir. Investitsiya natijalari, birinchidan, jamiyat nuqtai-nazaridan samarali lishi, ikkinchidan, investorning a lag lari i qoplashi, uchinchidan, investorning olishi mumkin lga daromadlarini q tilishiga sabab l hi risklarni qoplashi talab etiladi.

Xulosa

Malakaviy ishni yozish natijasida quyidagi xulosalarni shakllantirish imkonini berdi:

Mamlakatda samarali investitsiya loyihalarini zlashtirish orqali milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash va rivojlantirish bilan bog liq pgi a vazifalarni hal etishga muvaffaq la iz. Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab chiqarishning lga q ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini rsati beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining pa ishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi, milliy iqtisodiyotdagi pgi a ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda ham muhim omil li hisoblanadi.
Investitsiya i ha qarorlar qabul qilish loyihani amalga oshirishning asosini tashkil etadi va u bir qancha mezonlarga asoslanadi. Investitsiyalash t g risi agi qaror loyihaning maqsadga muvofiqligini tavsiflovchi tahliliy

a l tlarga asoslanib qabul qilinadi.

Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashda chet el mamlakatlarining tajribasi, shu bilan birga YuNIDO tomonidan ishlab chiqilgan uslubiyot asosida shakllantirilgan zamonaviy baholash usullaridan foydalaniladi va bu usullarni shartli ravishda ikki guruxga lish mumkin: oddiy (a a a i ) usullar va diskontlashga asoslangan usullar.
Diskontlashga asoslangan usullar quyidagilar hisoblanadi:

-Sof joriy qiymatni aniqlash usuli (NPV);

-Foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (IRR);

-Investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (PI);

-Diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (DPP) li ,

bu usullarning barchasida investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning rtasi agi farq – sof pul oqimi aniqlanib, diskotlashtirish

li bilan hisoblanadi.

Sof joriy qiymat muayyan vaqt ralig i i ha investitsiya loyihalari xarajatlari va loyihadan keladigan daromadlarning farqlanishi bilan izohlanadi. Sof joriy qiymatni hisoblash firmaning investitsion qarorlar qabul qilish jarayonining asosi hisoblanadi.
Foydaning ichki e ri usuli sof joriy qiymat usuli kabi pul a lag lari i diskontlash tamoyilidan foydalanishga asoslangan. U loyihadan kutiladigan daromadlarning sof joriy qiymati uni amalga oshirish uchun zarur lga investitsiyalarning joriy qiymatiga teng lga agi diskontlash stavkasi t g risi a

a l t beradi va aynan mana shu qiymatdagi diskont stavkasi investitsiyalardan kutilayotgan foydaning ichki e ri i anglatadi.

Investitsiya rentabelligi k rsat i hi firma (yoki investor) a lag lari (boyligi) sarflangan 1 s investitsiya xarajatlari hisobiga qancha investitsion daromadlar t g ri kelishini aniqlashga imkon beradi.
Investitsiyalarni diskontlashtirilgan qoplash muddati rsat i hi ularning sof joriy qiymatda t liq qoplanishining aniq davrini tavsiflab beradi. Kamchiligi esa, qilingan investitsiya qoplangandan s g, uning samaradorligini rsati bera olmaydi va uni loyihaning foydaliligini aniqlashda q lla l a i.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ investitsiya loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar hamda diskontlashga as sla ga s llar as si a ah laga i iz a l iha i ha q i agi x l salarga kelindi:

investitsiya loyihasini qoplash muddati PP=2 yil, 28 kunga teng, q pla ish ati re it i qa tarish ati a a lga ligi h l iha samarali;
- investitsiya loyihasining rentabellik darajasi oyiga ROI = 0.508 yoki 50.8%ni tashkil etadi;
investitsiya loyihasining sof joriy qiymati NPV= 109 694 666,7 so’mga teng, sof joriy qiymat NPV > 0 bo’lganligi uchun loyiha samarali;
investitsiya loyihasining rentabellik indeksi PI =1,077 ga teng, ya’ni loyihaga har bir qilingan 1 so’mlik investitsiya xarajatlariga 1 so’m 7,7 tiyinlik foyda to’g’ri kelishini bildiradi hamda bu ko’rsatkich PI > 1 bo’lgani uchun loyiha samarali;
investitsiya loyihasining foydaning ichki me’yori IRR=24,6%, IRR>HR=19% shart bajarilgani uchun loyiha samarali;
- investitsiya loyihasiga sarflangan investitsion xarajatlarni diskontlashtirilgan daromadlar bilan qoplanish muddati DPP = 2 yil, 9 oy,11 kunga teng bo’lgani uchun loyiha samarali hisoblanadi.

Malakaviy ishni yozishda quyidagi takliflarni berish mumkin:

Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullari umuman olganda loyihaning mutloq samarali ekanligini izohlab bermaydi, chunki bu usullar yordamida faqatgina loyihaning foyda keltirish yoki keltirmasligini aniqlash mumkin. Shuning uchun loyihaning samaradorligini baholashda investitsion risklarni hamda inflyatsiyani hisobga olish tavsiya etiladi.
Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini q llash a amaliyotda pi ha, diskont stavkani taxminan qayta moliyalashtirish stavkasi bilan tenglashtirib hisoblaydilar, bu esa diskont stavkaning mazmunan t g ri lishiga va natijada, diskontlash usullarining t g ri talqin qilinishiga olib keladi. Shuning uchun diskontlashtirish usullaridan foydalanishda kapitalning rta ha tortilgan qiymati (WACC) dan foydalanish zarur, deb la iz.
Bugungi kunda investitsion loyihalarning samaradorligini baholash pul

qi lari haqi agi a l tlarga as sla a i. Le i p l qi lari iq ri i a iqlash i g ha ziga x s a lari a ligi is, p l t sh lari va

hiqi lari i i g x s si atlari i ili lish zar r la i. B a s f p l qi i i topish uchun quyidagi formuladan foydalanilsa maqsadga muvofiq hisoblanadi:

Yuqorida rsatilga kamchiliklarni qaytarmaslik maqsadida banklarda loyihalarni moliyalashtirish, ekspertiza qilish va baholash ishlari bilan sh g lla hi mutaxassislarni qayta qitish va malakasini oshirish zarur.

Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi barcha tijorat banklarida bizningcha, loyiha samaradorligini baholashga doir dolzarb va muammoli mavzularda q seminarlari tashkil etish zarur.

Investitsiya faoliyati ishtirokchilarining (qarzdorning) kreditga layoqatliligini baholashda xorij bank amaliyotining qarzdorni baholash mezonlarini

rga ish a resp li a iz a lari a ali ti a ri etish lga q ish lozim;

Bir qarzdorga beriladigan kreditning xajmini kamaytirishga e ti r erish orqali kredit riskini pasaytirishga erishish lozim;
I estitsi a l ihasi i ha erilga reditlarni s g rtalash, a i kreditning qaytmaslik riskini s g rta bilan sh g lla hi tashkilot zimmasiga yuklash, i estitsi a ris lari i s g rtalash asalalariga a a a pr q e ti r berish lozim;
Yetarli ta i t i jalb qilish asalalariga e ti r erish bankka berilgan summaning qaytishini va foiz olinishini kafolatlaydi. Bunda shuni alohida qayd etish kerakki, bank zararlarga l q ymaslik uchun qarzdorning kreditga layoqatliligini tahlil qilishga atta e ti r qaratish lozim.

Yuqorida keltirilgan xulosa va takliflardan amaliyotda foydalanilsa, bizningcha, investitsiya loyihalarini haqiqiy samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Normativ-huquqiy hujjatlar:

O z e ist Resp li asi i g “Chet el i estitsi alari t g risi a”gi Q i. 1998 yil 30 aprel.
O z e ist Resp li asi i g “Chet elli i est rlar h q qlari i g af latlari

a lar i hi a qilish h ralari t g risi a”gi Q i. 1998 il 30 aprel.

O z e ist Resp li asi i g “I estitsi a fa li ati t g risi a”gi Q i. 1998 yil 24 dekabr.
O z e ist Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi PF-3594 sonli “T g ri a -t g ri x s si x ri i i estitsi alar i al etish i rag atla tirish

rasi agi q shi ha h ra ta irlari t g risi a”gi Far i.

O z e ist Resp li asi Prezi entining 2012 yil 10 apreldagi PF–4434-sonli “T g ri a -t g ri x ri i i estitsi alar al etilishi i rag atla tirishga i q shi ha h ra-ta irlar t g risi a”gi Far i.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 15 dekabrdagi PQ-1442-sonli “2011-2015 illar a O z e ist Resp li asi sa ati i ri la tirish i g st r

alishlari t g risi a” gi Qar ri.

O z e ist Resp li asi Prezi e ti i g 2011 il 27 e a r agi PQ-1668-sonli “2012 il agi O z e ist Resp li asi i g I estitsi a ast ri t g risi a”gi Qar ri
O z e ist Resp li asi Prezi e ti i g 2012 il 21 a r agi PQ-1855-sonli “2013 il agi O z e ist Resp li asi i g I estitsi a ast ri t g risi a”gi Qar ri
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O z e ist sharoitida uni bartaraf etishning llari va choralari. – T.: “O z e ist ”, 2009. 56 b.
Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: “O z e ist ”, 2010. 80b.
Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. – T.: O z e ist , 2011 .
Karimov I.A. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil

la i. – T.: “O z e ist ”, 2012. 32b.

Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng la li islohotlar va modernizatsiya

li i qat i at bilan davom ettirish. – T.: “O z e ist ” 2013. 63b.

Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik t g risi a. - T.: “O z e ist ”, NMIU, 2005. 550b.

Darslik va o’quv adabiyotlari:

Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. Институт экономического развития Всемирного банка, 1 том, 1,2-часть, 2 том, 1,2-часть, 1995
Беренс В., Хавранек П. Руководство по оценке эффективности инвестиций.

М.: Интерэксперт, ИНФРА-М, 1995. – 528с.

Богатин Ю.В., Швандар В.А. «Инвестиционный анализ»: Учебное пособие для вузов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000.
Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. X ri i i estitsi alar. O q q lla a. - T.: Moliya, 2010 y.
Вахабов А.В., Разикова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики / Под.ред. д.э.н., проф. А.В.Вахабова.

T.: Moliya, 2011 г.

Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. 2008. – 1104с.
Голов Р.С., Балдин К.В., Передеряев И.И. Инвестиционное проектирование: учебник. – M.: Издательско-торговая корпорация “Дашков и К”, 2010г.
J rae A.S., X a q l D.Yu., Mamatov B.S. Investitsiya loyihalari tahlili: Oliy q muassasalari uchun q q lla a - T.: “Sharq”, 2003. 225 b.
Kayumov R., Xojimatov R. Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2010 y.
Karimov N., Xojimatov R. Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2011 y.
Калмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. – 204с. – (Высшее образование).
Mahmudov N.M., Majidov Sh.A. Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish. O q q lla a. – T.: TDIU, 2010 y. 86-б.
Nosirov E.I., Mamatov B. S., Shoislomova N.Q., Sharifxodjaeva K.U. Investitsiya risklarini boshqarish. O q q lla a. – T.: “Fa a tex l gi a”, 2011.

-148 b.

Ример М.И., Касатов А.Д., Матиенко Н.Н. Экономическая оценка инвестиций. 2-е изд./ Под. общ. ред. М.И. Римера. – СПб.: Питер. 2008. – 480с.: ил. – (Серия «Учебник для вузов»)
Староверова Г.С. и др. Экономическая оценка инвестиций: учебное пособие. М.: КНОРУС, 2006. 312с.
Станиславчик Е. Н. Бизнес-план. Управление инвестиционными проектами. 2-е изд. М.: «Ось-89», 2009. -128 с.
Uzoqov A., Nosirov E., Saidov R., Sultonov M. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “Iqtisod-moliya ”, 2006. 380 b.
Ergasheva Sh., Uzoqov A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O q q lla a. T.: “Iqtisod-moliya”, 2008. 208b.
Юлдашев Р.З. Инвестиционное обеспечение приватизированных предприятий в Узбекистане: управленческий аспект. Монография. – Т.: Иктисодиёт, 2009. – 93 с.
O lmasov A., Vahobov A. V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Sharq, 2006. 480 b.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha O q -uslubiy majmua. –

T.: Iqtisodiyot. 2011. 376 b.

O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor

alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil

la i” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. 2012. 282 bet.

G ozibekov D.G . Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: Moliya nashriyoti, 2003. 332 b.

Ilmiy jurnallardagi maqolalar:

Kari N. I estitsi fa li at i qi atli q g zlar rqali

li alashtirish agi a lar a lar i hal etish llari. /Iqtis i t a ta li . 2011 y., 5-son.

Mamatov M. Milliy iqtisodiyotgs xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning nazariy as slari. /Iqtis i t a ta li . 2011 y, 4-son, 38-b.
O zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik yillaridagi (1990-2010 illar) as si te e tsi a a rsatkichlari hamda 2011-2015

illarga l alla ga pr g zlari: statisti t pla . – T.: “O z e ist ”, 2011.
Internet saytlari: http://www. tfi.uz (Toshkent Moliya instituti) http://www.ziyonet.uz (Ax r t ta li tar g i)

http://www. stat.uz (O zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo mitasi) http://www. cb.uz (O z e ist Resp li asi Mar azi a i) http://www. mf.uz (O z e ist Resp li asi Moliya vazirligi)

http:// www.Invest.com;

http:// www. Investopedia.com; http://www.bonds.finam.ru.