Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Fuqarolik huquqi tizimi 
 
 
Fuqarolik  huquqi  o‘quv  fani,  huquq  tarmog‘i  sifatida  o‘zining 
muayyan  tizimiga  ega.  Bunda  tizim  muayyan  tarkibiy  qismlardan, 
normalar  majmuidan  iborat  bo‘ladi.  Fuqarolik  huquqi  tizimi  tarkibiy 
qismlari o‘rtasida muayyan uzviy bog‘lanish, ketma-ketlik, tartib mavjud. 
Bunday  uzviy  bog‘lanish  tasodifiylik  harakteriga  ega  emas,  balki  biri 
muqarrar  ravishda  ikkinchisini  keltirib  chiqaruvchi,  ikkinchisi  shartligini, 
mavjudligini taqazo etuvchi uzviy bog‘lanish hisoblanadi.  
Fuqarolik  huquqi  o‘quv  fani  tizimi  ham  Fuqarolik  kodeksi  tizimi 
kabi  qism  va  ikkinchi  qismlarga  bo‘lingan.  Fuqarolik  huquqini  birinchi 
qismida  umumiy  qoidalar  ya’ni,  fuqarolik  huquqining  tamoyillari, 
fuqarolik  huquqiy  munosabat  doirasi,  ularni  vujudga  kelish,  amalga 
oshirish, himoya qilish usullari, fuqarolik huquqi munosabat ishtirokchilari 
(subyektlari) huquqiy maqomi, fuqarolik huquqi obyektlari huquqiy rejimi, 
muddatlar,  da’vo  muddatlari  to‘g‘risidagi  asosiy  qoidalar  va 
kategoriyalarni  shuningdek,  fuqarolik  huquqiy  munosabatlarga  nisbatan 
qo‘llaniladigan boshqa umumiy qoidalarni o‘z ichiga oladi.  
Fuqarolik  kodeksining  ikkinchi  qismi  ba’zi  hollarda  maxsus  qism 
deb  ham  yuritish  qabul  qilingan.  Fuqarolik  huquqi  o‘quv  fanida  ham 
bunday  tabaqalanish  qo‘llaniladi.  Ba’zi  adabiyotlarda  fuqarolik 
huquqining  ikkinchi  qismini  fuqarolik  huquqining  kichik  tarmoqlariga, 
kichik sohalariga ham bo‘lish qabul qilingan. Kichik sohalar bu bir turdagi 
munosabatlar majmuini tartibga soluvchi o‘zining umumiy qoidalariga ega 
bo‘lgan  normalar  va  kategoriyalarni  muayyan  guruhi  bo‘lib  hisoblanadi. 

---

30 
 
Fuqarolik  kodeksi  tizimidan  kelib  chiqqan  holda  fuqarolik  huquqida 
quyidagi beshta kichik tarmoqlar – sohalar mavjudligi e’tirof etiladi: 
a)  mulk  huquqi  va  boshqa  ashyoviy  huquqlar.  Mazmunan  olganda 
mulk  huquqi  ashyoviy  huquqlar  tizimiga  kirishini  e’tiborga  olib,  ba’zi 
maxsus adabiyotlarda ushbu kichik soha ashyoviy huquq deb ham ataladi. 
Ushbu  kichik  soha  moddiy  obyektlar,  mulkiy  huquqlarni  muayyan 
shaxslarga  tegishliligini,  mansubligini  va  ularni  amalga  oshirish  tartibi, 
asoslarini yuridik rasmiylashtiradi. 
b)  majburiyat  huquqi.  Ma’lumki,  fuqarolik  huquqiy  munosabatlarda 
taraflar  o‘zaro  bir-birlariga  nisbatan  huquq  va  majburiyatlarga  ega 
bo‘ladilar  va  bir  tarafni  huquqini  amalga  oshirishi  ikkinchi  tarafni 
majburiyatni  bajarishi  bilan  bog‘liq  bo‘ladi.  Agarda  mulk  huquqi  o‘ziga 
xos  turg‘un,  statik  holat  bo‘lsa,  majburiyat  huquqi  dinamik,  faol 
jarayondir.  Ushbu  jarayon  orqali  taraflar  fuqarolik  huquqiy  munosabatga 
kirishishdan o‘zlari umid qilgan manfaatga erishadilar. Majburiyat huquqi 
o‘z  navbatida  shartnoma  majburiyatlari,  delikt  majburiyatlari  va  kondikt 
majburiyatlari  institutlariga  bo‘linadi.  Ularning  uchchalasi  uchun  ham 
yagona,  umumiy  bo‘lgan  qoidalar  mavjud.  Shartnoma  majburiyatlari 
shartnomalar  asosida,  delikt  majburiyatlari  bir  subyektning  ikkinchi 
subyektga  zarar  yetkazishi,  yetkazgan  zararni  to‘lash  asosida,  kondikt 
majburiyatlar  esa,  bir  subyektning  ikkinchi  subyekt  mol-mulki  yoki 
mulkiy  huquqlarini  asossiz  ravishda  qo‘lga  kiritishdan,  boyishdan  kelib 
chiqadi.  
v) Intellektual  mulk huquqi. Intellektual mulk huquqi ijodiy faoliyat 
natijalari  va  ularga  tenglashtirilgan  vositalar  ya’ni,  fuqarolik  muomalasi 
ishtirokchilarini,  tovarlar,  ishlar  va  xizmatlarni 
shaxsiylashtirish 
(individuallashtirish)  vositalariga  nisbatan  huquqlarni  vujudga  kelishi, 
amal  qilishi,  bekor  bo‘lishi  va  huquqiy  muhofaza  qilish  bo‘yicha 
munosabatlarni tartibga soluvchi fuqarolik huquqiy me’yorlar majmui. 
g)  Vafot  etgan  fuqaroni  mol-mulkiga,  boshqa  mulkiy  huquqlariga, 
shuningdek,  majburiyatlarni  boshqa  shaxslarga  (vasiyat,  qonun  bo‘yicha 
uning  merosxo‘rlariga  yoxud  qonunda  belgilab  qo‘yilgan  boshqa 
subyektlarga)  o‘tishini  tartibga  soluvchi  fuqarolik  huquqi  normalari 
tizimidan iborat bo‘lgan vorislik huquqi. 
Fuqarolik huquqi o‘quv fani tizimida kichik tarmoqlar, kichik sohalar 
o‘z  navbatida  huquq  institutlariga  bo‘linadi.  Huquq  instituti  deganda  
muayyan  turdagi  bir  biri  bilan  bog‘liq  ijtimoiy  munosabatlar  guruhini 
tartibga  soluvchi  normalar  yig‘indisi  tushuniladi.  Har  bir  kichik  soha  o‘z 
navbatida huquq institutlariga bo‘linadi. Masalan, intellektual mulk huquqi 

---

31 
 
patent huquqi, mualliflik huquqi, turdosh huquqlar institutlariga va boshqa 
institutlarga bo‘linadi. Majburiyat huquqi majburiyatlarni alohida turlariga 
masalan,  oldi-sotdi,  ijara,  pudrat,  haq  evaziga  xizmat  ko‘rsatish  va  shu 
kabilarga  bo‘linadi.  Mulk  huquqi  va  boshqa  ashyoviy  huquqlar  kichik 
sohasi  o‘z  navbatida  xususiy  mulk  huquqi,  ommaviy  mulk  huquqi, 
cheklangan  ashyoviy  huquqlar  tizimi,  mulk  huquqi  va  boshqa  ashyoviy 
huquqlarni  himoya  qilishni  ashyoviy  huquqiy  usullari  kabi  institutlarga 
bo‘linadi.  Mantiqan  olganda  fuqarolik  huquqi  institutlari  ham  muayyan 
tarkibiy  qismlardan  tashkil  topadi.  Ushbu  tarkibiy  qismlar  subinstitutlar, 
kichik  institutlar  deb  nomlanadi.  Kichik  insitutlar  doirasidagi  huquqiy 
munosabatlar  ham  bir  xilligi  va  uzviy  bog‘liqligi  bilan  ajralib  turadi.  Bu 
esa ularni kichik institut doirasida maqsadli va aniq huquqiy tartibga solish 
imkonini  beradi.  Masalan,  shartnomaviy  majburiyat  institutlari  ularning 
alohida turlari bo‘yicha quyidagi subinsitutlarga bo‘linishi mumkin: 
- oldi sotdi – umumiy qoidalar, chakana oldi-sotdi, mahsulot yetkazib 
berish, kontraktatsiya, korxonani sotish, ko‘chmas mulkni sotish va h.k.; 
Ijara shartnomasi instituti esa, quyidagi kichik insitutlarga bo‘linadi: 
-  umumiy  qoidlar,  prokat,  lizing,  korxonalar  ijarasi,  turar  joy  ijarasi 
va h.k. 
Ayni  paytda  kvazinstitutlar  kategoriyasi  ham  mavjud.  Bunda 
muayyan fuqarolik huquqiy normalar majmui bir xilligi nuqtayi nazaridan 
tartibga  soluvchi  munosabatlarni  mohiyatan  bir  xilligi  nuqtayi  nazaridan 
muayyan normalar guruhi bilan tartibga solinishi mumkin. Biroq, u institut 
sifatida  e’tirof  etilmagan.  Bu  holda  bunday  normalar  guruhi  kvazinstitut 
ya’ni, institutga o‘xshash huquqiy tuzilma hisoblanadi.  
Yuqorida  ta’kidlanganidek,  garchi  Fuqarolik  kodeksining  xalqaro 
xususiy huquq normalarini fuqarolik-huquqiy munosabatlarga tatbiq qilish 
deb  nomlanuvchi  oltinchi  bo‘limi  milliy  huquq  tizimida  alohida  huquq 
tarmog‘i hisoblanadi.