Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Zakalat  
 
Zakalat  deb,  shartnoma  tuzayotgan  taraflardan  biri  shartnomaning 
tuzilganligini  isbotlash  va  uning  ijrosini  ta’minlash  yuzasidan  beradigan 
pul summasiga aytiladi. Ta’minlashning boshqa turlaridan farqli ravishda, 
zakalat  shartnoma  tuzilganligini  isbotlash  va  uning  ijrosini  ta’minlash 
yuzasidan beriladigan pul summasidir.  
Zakalat  toʻgʻrisidagi  kelishuv  yozma  ravishda  tuzilishi  kerak. 
Mazkur  talabga  rioya  qilinmasligi  oqibatida,  unda  bu  toʻlangan  summa, 
shartnoma  boʻyicha  berilishi  lozim  boʻlgan  toʻlovlar  hisobiga,  boʻnak 
sifatida toʻlangan deb hisoblanadi.  
Zakalat  uchta  vazifani  bajaradi.  Xususan,  zakalat  berilib  tuzilgan 
shartnoma  haqiqatan  tuzilganligini  isbotlovchi  dalil  hisoblanadi.  Zakalat 
shartnoma  yuzasidan  avvaldan  toʻlab  qoʻyiladigan  pul  summasi  boʻlib, 
tegishli  toʻlovlar  hisobiga  muayyan  summani  toʻlagan  taraf  shartnomani 
qisman  ijro  etgan  hisoblanadi.  Zakalat  shartnomadan  kelib  chiqqan 
majburiyatning  ijro  etilishini  ta’minlash  uchun  belgilanadi.  Zakalatning 
mazkur  vazifasi  shu  bilan  ifodalanadiki,  zakalat  bergan  taraf  shartnoma 
yuzasidan  olgan  oʻz  majburiyatlarini  bajarmaganida,  bergan  zakalatni 
yoʻqotadi. Agar zakalat bergan taraf shartnomadan voz kechgan boʻlsa, bu 
holda  u  bergan  zakalatning  qaytarib  berilishini  talab  qila  olmaydi.  Agar 

---

247 
 
zakalat  olgan  taraf  oʻz  majburiyatlarini  bajarmasa,  u  ikkinchi  tarafga 
zakalat summasini ikki baravar miqdorida toʻlashga majbur.  
FKning  312-moddasi  uchinchi  qismida  koʻrsatilganidek,  shartno-
maning  bajarilmasligi  uchun  javobgar  boʻlgan  taraf,  agar  shartnomada 
boshqacha  tartib  nazarda  tutilmagan  boʻlsa,  zakalat  summasini  hisobga 
olgan holda, ikkinchi tarafga zararlarni toʻlashi shart.  
Agar zakalat summasi zarar summasidan birmuncha koʻproq boʻlsa, 
u  holda  faqat  zakalatgina  undiriladi.  Agar  majburiyatni  bajarmaslik 
natijasida koʻrilgan zarar zakalat summasidan ortiq boʻlsa, u holda zakalat 
summasi  ham,  zararlarni  qoplash  uchun  yetishmagan  summa  ham 
undiriladi.  
Zakalatning  mohiyati  shundan  iboratki,  agar  shartnomaning 
bajarilmasligi  uchun  zakalat  puli  bergan  taraf  javobgar  boʻlsa,  zakalat 
ikkinchi  tarafda  qoladi  va  qaytarilmaydi.  Lekin  shartnomaning 
bajarilmasligi uchun zakalat olgan taraf javobgar boʻlsa, u ikkinchi tarafga 
zakalatni ikki baravar qilib qaytarishi shart.  
Zakalat  haqidagi  kelishuv  akstessor  (qoʻshimcha)  tusga  ega  boʻlib, 
asosiy majburiyat vujudga kelmasa, zakalat haqidagi kelishuv ham mavjud 
boʻlmaydi.  Ta’minlovchi  zakalat  funksiyasi  asosiy  majburiyatni 
bajarilishini  ta’minlashga  qaratilgan  boʻladi.  Zakalat  va  avans  (boʻnak) 
bir-biridan  farq  qiladi.  Avans  qarzdorga  kelgusidagi  toʻlovlar  hisobidan 
beriladi. Avans barcha hollarda toʻlov va dalil funksiyasini bajaradi. Biroq 
zakalat  kabi  majburiyatni  bajarilishini  ta’minlash  funksiyasini  bajara 
olmaydi.  
Toʻlangan  summa  zakalat  ekanligi  haqida  shubha  tugʻilgan  taqdirda,  bu 
summa  agar  boshqa  hol  isbotlangan  boʻlmasa,  faqat  odatda  toʻlov  vazifasini 
bajaradigan  boʻnak  (avans)  sifatida  toʻlangan  deb  hisoblanadi.  Masalan,  da’vogar 
A.  javobgar  B.  qarshi  unga  uy-joyni  sotib  olish  uchun  berilgan  pul  summasiga 
nisbatan  ikki  barobar  koʻp  miqdorda,  ya’ni  1300  soʻmni  undan  undirish  haqida 
sudda  da’vo  qoʻzgʻatgan.  Lekin  sud  da’vogar  arizasida  zakalatga  xos  quyidagi 
belgilarning  mavjud  emasligini  koʻrsatib,  da’voni  rad  etgan:  uy-joyning  oldi-
sotdisini  ta’minlash  uchun  zakalat  toʻgʻrisida  shartnoma  tuzilmagan.  Uy-joyning 
oldi-sotdi  shartnomasi  umuman  tuzilmagan  va  kelajakda  tuzilishi  faraz  qilingan, 
toʻlanadigan  pul  hisobidan  da’vogar  javobgarga  6500  soʻm  oʻtkazgan,  ushbu 
summadan  300  soʻmni  qarzdor  da’vo  qoʻzgʻatgunga  qadar  da’vogarga  qaytargan. 
Javobgar olgan summani sud boʻnak deb tan olgan.