Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Fuqarolik-huquqiy javobgarlikdan ozod qilish 
 
Umumiy  qoida  boʻyicha  fuqarolik  javobgarlikdan  ozod  qilish 
asoslaridan  biri  sifatida  yengib  boʻlmaydigan  kuch  va  favqulodda 
vaziyatlar  ya’ni  fors-major  holatlari  e’tirof  etiladi.  Fors-major  holatlari 
shartnomaviy majburiyatlari boʻyicha ham (FKning 333-moddasi 3-qismi) 

---

258 
 
va  muayyan  holatlar  boʻyicha  delikt  majburiyatlar  boʻyicha  ham  (999-
moddaning 1-qismi) javobgarlikdan ozod qilish asosi sifatida qoʻllaniladi. 
Fors-major  holatlari  roʻy  bergan  deb  hisoblash  uchun  ushbu  holatlar 
quyidagi ikki belgiga ega boʻlishlari lozim.  
Birinchidan,  fuqarolik  huquqiy  munosabatning  tegishli  ishtirokchisi 
insofli  va  jonkuyarlik  bilan  harakat  qilganda  ham  ushbu  holatni  oldini 
olishga,  uni  oqibatlarini  bartaraf  qilishga  imkoniyati  boʻlmasligi  shart. 
Boshqacha  aytganda  fuqarolik  huquqi  munosabatlari  subyekti  uchun  u 
yengib  boʻlmaydigan,  qarshi  turib  boʻlmaydigan  kuch  hisoblanadi.  Ba’zi 
holatlarda  esa  ushbu  kuch  ta’sirida  roʻy  bergan  vaziyat  hisoblanadi. 
Toʻgʻri,  muayyan  holatlarda  subyekt  bunday  kuchga  qarshi  turishi, 
oqibatlarini  bartaraf  etishi  mumkin  boʻladi.  Biroq,  bu  inson  hayotini 
qurbon  berish  yoxud  juda  katta  moddiy  talafotlar  yoki  xarajatlar  evaziga 
amalga  oshirishi  mumkin.  Ham  ahloqiy,  ham  huquqiy  nuqtai  nazardan 
olganda  kuchni  bartaraf  etish  say-harakatlari  va  xarajatlari  hajmi  bilan 
buning  evaziga  erishiladigan  natija  (majburiyatni  ijro  etilishi)  oʻrtasida 
juda  kuchli  nomutanosiblik  roʻy  berishi  mumkin.  Shu  sababli  ham 
subyektni bunday holatda yengib boʻlmas kuchga qarshi turishi maqsadga 
nomuvofiq hisoblanadi. 
Ikkinchidan,  bunday  holat  kutilmaganda,  toʻsatdan  roʻy  beradi. 
Fuqarolik  munosabat  ishtirokchilari  bunday  holat  roʻy  berishini  oldindan 
koʻra bilmagan, hisobga olmagan boʻladilar.  
Kundalik  turmushda  tavakkalchilik  xavf-xatari  bilan  fors-major 
holatlari  oʻrtasida  tafovutlar  har  doim  ham  hisobga  olinavermaydi.  Fors-
major  holatlari  har  doim  umumiy  normal  holat  doirasidan  tashqarida 
boʻladi.  Tavakkalchilki  xavf-hatari  esa  umumiy  normal  holat  doirasida 
boʻladi.  
Biroq  shuni  ta’kidlash  oʻrinliki,  fors-major  holatlari  FK  333-modda 
mazmuniga  koʻra  javobgarlikdan  ozod  qilishning  dispozitiv  asosi 
hisoblanadi.  Qonun  yoki  shartnomada  nazarda  tutilgan  holdagina  fors-
major  holati  qoʻllanilishi  mumkin.  Taraflar  shartnoma  asosida  oʻz 
majburiyatlarini  belgilashganda  taraflardan  biriga  tavakkalchilki  burchini 
kengaytirgan  holda  fors-major  holatlari  oqibatlari  uchun  mas’ul  sifatida 
belgilashlari  mumkin.  Masalan,  eksport-import  kontrakti  tuzilganda 
muayyan  taraf  uni  davlat  roʻyxatidan  oʻtkazdirish,  bojxona  taomillari  va 
shu kabi masalalar boʻyicha tavakkalchilik burchini oʻz zimmasiga olishi 
mumkin.  Bunday  holatda  kontrakt  davlat  roʻyxatidan  oʻtkazdirmaslik, 
tovarni  bojxonada  ushlab  qolish,  garchi  ular  davlat  hokimiyati 
idoralarining harakatlari orqali roʻy bergan boʻlsa ham fors-major holatlari 

---

259 
 
hisoblanmaydi.  Odatda  investorda,  kreditorda  mustahkam  ishonch 
uygʻotish  uchun  muayyan  holatlarda  shartnomalarda  fors-major 
oqibatlarini manfaatdor taraf oʻz zimmasiga olishi mumkin. 
Xalqaro tajriba boʻyicha fors-major  holatlari sifatida quyidagilar tan 
olinadi: 
-  xarbiy  harakatlar  shu  jumladan  e’lon  qilingan va  e’lon  qilinmagan 
urushlar,  fuqarolar  urushlari,  va  shu  kabilar  natijasida  majburiyatni  ijro 
etilmasligi; 
- tabiiy ofatlar shu jumladan, zilzila, suv toshqini, sunami, koʻchkilar, 
qurgʻoqchilik,  doʻl  urushi  va  shu  kabilar.  Bu  oʻrinda  shuni  unutmaslik 
lozimki, ba’zi tabiiy ofatlar hozirgi zamon fan-texnikasi yutuqlari asosida 
bashorat  qilinishi,  qarshi  turilishi  mumkin.  Yoxud  bir  holat  muayyan 
vaziyatda 
fors-major 
holati, 
boshqa 
vaziyatda 
esa 
qarzdorni 
mas’uliyatsizligi sifatida qaralishi mumkin.  
Masalan har bir korxonaning koʻchmas mulkida yashin qaytargichlar 
oʻrnatilgan  boʻlishi  shart.  Biroq  qishloq  xoʻjaligiga  tegishli  ekin 
maydonlari,  bogʻlarda  yashin  qaytargichlar  oʻrnatilishi  talab  etilmaydi. 
Binobarin  korxonani  yashin  urib  vayron  qilishi  fors-major  holati 
hisoblanmaydi, biroq bogʻni yashin urib yonib ketishi fors-major holatlari 
hisoblanadi.  
Jumladan: 
-ish  beruvchi  va  xodimlar  oʻrtasidagi  nizolar,  shu  jumladan  ish 
tashlashlar,  lokautlar,  ishlab  chiqarishni  sekinlashtirishlar  va  shu  kabilar 
oqibatida majburiyatni bajarilmasligi; 
-davlat  hokimiyati  va  idora  organlarini  qonuniy  yoki  gʻayriqonuniy 
harakatlari  sababli  majburiyatni  ijro  etilmasligi  (agarda  taraflardan  biri 
ushbu  holatlar  boʻyicha  oʻziga  tegishli  majburiyat  yoki  tavakkalchilik 
burchini zimmasiga olmagan boʻlsa). 
Mamlakatimizda  fors-major  holatlarini  qoʻllash  boʻyicha  muayyan 
amaliyot vujudga kelgan
. Masalan. Qishloq xoʻjalik ekinlarini qurgʻoqchilik, doʻl 
urushi  yoki  suv  toshqini  oqibatida  majburiyatni  bajarmasligi  tegishli  mahalliy 
meteokuzatuv stansiyalari ma’lumotlari asosida tasdiqlanadi.  
Tashqi  savdo  bitimlari  va  xalqaro  shartnomalar  shartlariga  muvofiq 
Oʻzbekiston  Respublikasi  hududida  boshlangan  yengib  boʻlmaydigan 
kuchlar  (fors-major)  holatlarini  tasdiqlash  tartibi  mavjud.  Mazkur  tartib 
nizom  asosida  ya’ni  Oʻzbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining 
2005  yil  15  fevraldagi  63-son  qarori  bilan  tasdiqlangan  “Yengib 
boʻlmaydigan  kuchlar  (fors-major)  holatlarini  tasdiqlash  tartibi 
toʻgʻrisida”gi Nizom asosida tartibga solinadi. 

---

260 
 
Mazkur  nizomga  koʻra  yengib  boʻlmaydigan  kuchlar  (fors-major) 
holatlari  -  bu  tomonlarning  irodasi  va  faoliyatlariga  bogʻliq  boʻlmagan 
tabiat hodisalari (zilzila, koʻchki, boʻron, qurgʻoqchilik va boshqalar) yoki 
ijtimoiy-iqtisodiy  holatlar  (urush  holati,  qamal,  davlat  manfaatlarini 
koʻzlab import va eksportni taqiqlash va boshqalar) sababli yuzaga kelgan 
sharoitlarda  tomonlarga  qabul  qilingan  majburiyatlarni  bajarish  imkonini 
bermaydigan  favqulodda,  oldini  olib  boʻlmaydigan  va  kutilmagan 
holatlardir. 
 
Yengib  boʻlmaydigan  kuchlar  oqibatida  shartnoma  tomoni 
majburiyatlarni  bajarishi  uchun  imkoniyat  boʻlmaganda  shartnoma 
tomoni  yengib  boʻlmaydigan  kuchlar  (fors-major)  holatlari  tasdigʻini 
olish  uchun  Oʻzbekiston  Respublikasi  Tashqi  iqtisodiy  aloqalar, 
investitsiyalar va savdo vazirligiga murojaat qilishi mumkin. 
Yengib  boʻlmaydigan  kuchlar  holatlarini  tasdiqlash  manfaatdor 
tomonning  yengib  boʻlmaydigan  kuchlar  holatlari  koʻrsatilgan  yozma 
arizasi  asosida  vazirlik  tomonidan  tegishli  sertifikat  berish  yoʻli  bilan 
amalga oshiriladi. 
 
Fors-major  holatlari  roʻy  berganda  qarzdor  darhol  kreditorni  bu 
haqda  xabardor  qilishi  va  taraflar  fors-major  holatlari  oqibatlarini 
yumshatish  boʻyicha  hamkorlik  qilishlari  shart.  Fors-major  holatlari 
oqibatida  roʻy  bergan  moddiy  zararlarga  nisbatan  status-kvo  (qanday 
boʻlsa  shunday  qolsin)  holati  joriy  etiladi,  ya’ni  kreditor  qarzdordan 
majburiyatni  ijro  etilmasligi  oqibatida  yetkazilgan  zararni  qoplanishini 
talab eta olmaydi.  
Majburiyatni  buzganlik  uchun  javobgarlikdan  ozod  qilish  (zarar 
yetkazganlik  uchun  javobgarlikdan  ozod  qilish)  asoslaridan  biri  boʻlib 
kreditorni  (jabrlanuvchi)ning  aybini  mavjudligi  hisoblanadi.  Ularni 
qoʻllash  asoslari  ushbu  darslikning  keyingi  qismlarida  batafsil  koʻrib 
chiqilgan. 
Mantiqan  olganda  majburiyatlarni  ijro  etilmasdan  bekor  boʻlish 
asoslari FKning 346, 348, 349, 350, 351, 352-moddalarida nazarda tutilgan 
boʻlib,  ular  shuningdek  tadbirkorlik  subyektining  bankrotligi  va 
belgilangan  tartibda  umidsiz  qarz  majburiyatlar  boʻyicha  ham 
javobgarlikdan  ozod  qilish  holatlari  mavjud.  Bu  haqda  batafsil  keyingi 
paragraflarda bayon etiladi. 
 

---

261