7-§. Saylov sеnzlari
“Sеnz” atamasi aslida cheklash ma’nosini bildirib, saylov huquqida ham
cheklash ma’nosida ishlatilsa-da, uning ma’nosi ancha kengroq.
1
О’zbekistоn Respublikasi Kоdekslari. T.Adоlat., 2013, 56-57-betlar.
2
Bular haqida qarang: Албастров И.А Конституционное право зарубежных стран. М.: 2009, стр-264.
3
Azizxо‘jaev A. va bоshqalar. Kоnstitusiyaviy huquq (izоhli lug‘at) T.: Sharq, 2001, 14-bet.
4
Xalq sо‘зi gaзetasi, 2014-yil, 26-dekabr.
35
Saylоv huquqiga ega bо‘lish va amalga оshirish uchun kоnstitutsiya va
saylоv qоnunlari bilan о‘rnatilgan shart-saylоv senzidir, degan ta'rif saylоv
senzi ma'nоsini tо‘larоq оchadi.
Turli mamlakatlarning saylov tizimida turli tuman saylov sеnzlari mavjud
bo’lgan va hozir ham mavjud.
Masalan, yosh, fuqarolik, savodxonlik, mulkiy, o’troqlik, jinsiy, irqiy, xizmat faoliyati, til,
diniy sеnzlar. Olib borilgan uzoq va kuchli demokratik kurashlar natijasida hozirgi zamon saylov
tajribasida bu sеnzlarning ba’zilari umuman qo’llanilmaydi, yoki qo’llanish doirasi qisqargan.
Uzoq vaqt mavjud bo’lgan sеnzlardan biri mulkiy sеnz bo’lib, u saylovda qatnashish
huquqiga ega bo’lish uchun ma’lum mulklarni, AQShda ko’chmas mulkka ega bo’lish, ma’lum
summa soliq to’lashi shart bo’lib, 1964-yilgacha AQShning ba’zi shtatlarida saylovchilardan ovoz
berish uchun soliq to’lash talab etilgan. Hozirgi davrda to’g’ridan-to’g’ri mulk sеnzi demokratik
davlatlarda yo’q, lekin ayrim mamalakatlarda saylovda ishtirok etish uchun ma’lum miqdorda garov
qo’yish tartibi mavjud.
Uzoq vaqt saylov o’tkazishda jinsiy sеnz mavjud bo’lib, saylovlarda ishtirok etish
huquqidan erkaklar imtiyozli foydalanishgan. 1917-yilgacha juda kam sonli mamlakatlarda
(Avstriya, Daniya, Ispaniya, Yangi Zellandiya va Norvegiyada) ayollar aktiv saylov huquqidan
foydalangan. Ayollarning siyosiy hayotdan, ovoz berishdan chetlatilishi, ularning oiladagi ishtiroki
muhim degan qoida bilan izohlangan. Angliyada 1918-yilda, AQShda 1920-yilda, Fransiyada 1944-
yilda, Italiya va Yaponiyada 1945-yilda eng demokratik mamlakatlardan hisoblanuvchi
Shvesariyada esa 1971-yilda ayollar ovoz berishda ishtirok etishadigan bo’ldi
Saylov tizimida savodxonlik sеnzi ham mavjud bo’lib, u aholini savodsizligi
byulletenlarni mustaqil to’ldirish imkonini bermaydi, byulleten to’ldirishga
boshqalarni jalb qilish esa, yashirin saylovlarga zid deb asoslanar edi. Ba’zi
mamlakatlarda oxirgi paytlarda qabul qilingan konstitusiya va qonunlarda bu sеnz bir
muncha takomillashtirilib o’rnatilgan.
Masalan, 1998-yilgi Ekvador konstitusiyasida savodxonlar (o’qish, yozishni biladiganlar)
saylovda albatta ishtirok etishi, savodsizlar ixtiyoriy ishtirok etishi belgilandi. Umuman bu sеnz
ko’pgina mamlakatlarning qonunchiligidan olib tashlanmoqda va saylovda ishtirok etuvchilar soni
ko’payib bormoqda. Masalan, 1980-yilda Peruda bo’lgan saylovda bu sеnzning olib tashlanishi
natijasida mamlakat bo’yicha 857 ming saylovchi ovoz berishda ishtirok etgan.
Xorijiy mamlakatlarda ancha keng tarqalgan sеnzlardan biri o’troqlik sеnzidir.
Bu еrda gap aktiv saylov huquqidagi o’troqlik sеnzi haqida ketmoqda. Bu sеnz
natijasida ko’plab fuqarolar ayniqsa mavsumiy ish bilan shug’ullanuvchilar
saylovlarda ishtirok eta olmaydilar.
Ayrim mamlakatlarda jumladan, Gollandiya va Turkiyada hamda asosan Lotin
Amerikasi davlatlarida (Peru, Panama, Argentina, Braziliya, Meksikada) harbiylar
saylovda ishtirok ettirilmaydi. Bu armiya siyosatdan tashqarida degan Konsepsiya
bilan asoslantiriladi. Shu mamlakatlarning ba’zilarida polisiyachilar, turli (qamoq)
xizmatdagilar ham saylovda ishtirok etmaydi.
36
Ayrim mamlakatlarda diniy tashkilot xizmatchilari ham saylovda ishtirok
etmaydi. Bu diniy sеnz natijasidir. Bu cherkov va davlat ajratilgan degan prinsip
bilan isbotlanadi.
Ayrim mamlakatlarning qonunchiligida ayrim toifadagi fuqarolarni saylov
huquqidan mahrum qilish asoslari belgilangan, aniqrog’i, saylov huquqidan sud
qarorlariga asosan mahrum qilinishi mumkin. Bunday fuqarolar toifasiga turmalarda
jazo o’tayotgan siyosiy huquqlardan mahrum qilinganlar, bankrotga uchraganlar,
davlat g’aznasidan qarzdorlar kiradi. Bundan tashqari “ahloqiy” sеnzlar ham mavjud
bo’lib, uning asosida daydilar, alkagollar (narkomanlar), ota-onasiga xurmatsizlik
qilganlar saylovda ishtirok etmaydi. (Meksika Konstitusiyasi 38-modda).
Deyarli barcha mamlakatlarda yosh sеnzi bo’lib (aktiv va passiv siyosiy huquqda),
dastlabki davrlarda juda yuqori o’rnatilgan va buning natijasida aholining ko’pchilik qismi
saylovlardan chetlatilgan. Olib borilgan kurashlar natijasida yosh sеnzi pasaytirilgan, natijada
Angliya va Germaniyada 1970-yil, AQShda 1971-yil, Fransiyada 1974-yil, Italiyada 1978-yilda
aktiv saylov huquqi 18 yosh qilib belgilangan
1
.
Umuman saylov sеnzlari aktiv saylov huquqi uchun alohida, passiv saylov
huquqi uchun alohida, yoki ikkalasi uchun bir xil bo’lishi mumkin.
O’zbekiston saylov tizimida ham saylov sеnzlari mavjud va ular aktiv saylov
huquqi uchun alohida, passiv saylov huquqi uchun alohida belgilangan.
Aktiv saylov huquqida (saylash huquqiga ega bo’lishda) sеnzlar quyidagilardan
iborat:
1. Fuqarolika ega bo’lish;
2. Ma’lum yoshga – 18 yoshga to’lgan bo’lish;
3. Muomala layoqatiga ega bo’lish;
4. Ozodlikdan mahrum qilish joylarida jazoni o’tamayotgan bo’lish.
5. Passiv saylov huquqida (saylanishda) quyidagi sеnzlar mavjud:
6. Fuqarolik;
7. Yosh sеnzi. Ma’lum yoshga to’lgan bo’lishlik – Prezident bo’lib saylanish
uchun 35 yosh, mahallliy davlat organlariga deputat bo’lib saylanish uchun 21 yosh,
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga va Senatga saylanish uchun 25 yoshga
to’lgan bo’lish.
8. O’troqlik sеnzi – deputat va Senator bo’lib saylanish uchun oxirgi besh yil
ichida O’zbekistonda muqim yashagan bo’lish, Prezidentlikka saylanish uchun esa
oxirgi o’n yil ichida O’zbekistonda muqim yashagan bo’lish.
9. Til bilish sеnzi – bu faqat Prezidentlikka saylanuvchilarga nisbatan tadbiq
etiladi.
10. Muomala layoqatiga ega bo’lish.
11. Ozodlikdan mahrum qilish joyida jazo o’tamayotgan bo’lish.
1
Shu bandni yozishda kо‘rsatkichlar va raqamlar “Конституционное право зарубежных стран” darsligidan (M.
“Норма”, 2010, 232-237-betlar) оlindi.
37
Bulardan tashqari saylov qonunchiligida Prezidentlikka nomzod uchun,
deputatlikka va Senator bo’lib saylanadiganlar nomzodi uchun ba’zi talablar, shartlar
ham qo’yiladi. Bular haqida darslikning 10-mavzusida keng va atroflicha to’xtalinadi.
Xulosa
Saylov huquqi fuqarolarning siyosiy huquqlari sifatida vujudga kelib,
rivojlanib bormoqda va saylov fuqaro, jamiyat hayotida muhim rol o’ynamoqda.
Fuqarolar hayotida shunchaki saylovlar emas, demokratik saylovlar, muhim
tashkilotchilik, yaratuvchilik vazifasini o’tovchi saylovlar alohida ahamiyat kasb
etadi. Saylovlarning demokratik o’tishida turli davrlarda fuqarolarning kurashi, qat’iy
talabi natijasida vujudga kelgan va rivojlanib, kengayib borayotgan saylov prinsiplari
muhim rol o’ynaydi. Bu prinsiplar umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri, yashirin ovoz
berish prinsiplari bo’lib ular, xalqaro hujjatlarda mustahkamlanib, umum e’tirof
etilgan prinsiplar doirasiga ko’tarilgan. Saylovlarning yanada takomillashuviga,
demokratlashuviga ularni faqat shu prinsiplarda o’tkazilishining o’zi еtarli bo’lmay
qoldi. Xozir umum e’tirof etilgan saylovlarni oshkora o’tishi, xohish iroda bildirish
ixtiyoriyligi asosiy prinsiplar qatoriga qo’shildi.
O’zbekiston Respublikasi yuqoridagi prinsiplarni o’z konstitusiyasi va
qonunlarida mustahkamlash bilan birga har bir saylovda ularning qo’llanilishini
kengaytirish choralarini ko’rib bormoqda. Amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida
saylov huquqining umumiy prinsiplarini saylovlarda qo’llash kengayib bormoqda.
Mamlakatimizda o’ziga xos saylov tizimi mavjud bo’lib, Ekoharakatdan qonunchilik
palatasiga deputat saylash va Oliy Majlis Senatini saylash tartibi, saylov tizimimizni
pog’onali saylovlar bilan boyitdi. Saylov qonunchiligida o’rnatilgan “saylov sеnzlari”
demokratik prinsiplar va talablarga zid emas. Ular saylovlarni sifatli o’tkazish,
tegishli lavozim va o’rinlarga munosib shaxslarni saylanishini nazarda tutadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |