|
1-§. Saylov huquqi prinsiplarining umumiy tasnifi
Prinsip atamasi o’zbek tilida ko’pincha tamoyil deb yuritiladi. Bularning
ma’nosi deyarli bir xil. Lekin shunday atamalar borki, ular barcha tillarda aslicha
qo’llaniladi. Bu atama O’zbekiston Konstitusiyasida ham qo’llanilgan, masalan, 14-
moddada. Prinsip ijtimoiy kategoriya bo’lib, eng muhim g’oyalarni qoida sifatida
namoyon bo’lishidir. Davlat va huquqning turli sohalarida prinsip tushunchasi
qo’llaniladi. Masalan, qonuniylik prinsipi, tashqi siyosat prinsipi.
Saylov huquqida ham prinsip atamasi qo’llanilib, u eng avvalo saylovlarning
adolatliligini, qonuniyligini ko’rsatuvchi asosiy mezon sifatida namoyon bo’ladi.
Saylovlar eng qadimiy hodisalardan ekanligini aytib o’tgan edik. Ular kishilik
jamiyatining hamma bosqichlarida qo’llanilib kelingan bo’lib, jamiyat rivojiga mos
ravishda takomillashib bordi. Uning takomillashuvida ma’lum qoidalarni vujudga
kelishi, ularni bajarilishi, qo’llanilishi shart etib belgilanishi muhim rol o’ynaydi.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, saylovlarning demokratlashuvida yangi
davr boshlandi. Bunda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan
hujjatlar muhim o’rin tutadi.
Saylov huquqining asosiy prinsiplari muhim ahamiyatga ega “Inson huquqlari
umumjahon deklarasiyasi”da xalqaro miqyosda o’z ifodasini topdi. Uning 21-
moddasida: “har bir inson bevosita yoki erkin saylangan vakillari orqali o’z
mamlakatini boshqarishda qatnashish huquqiga ega. Xalq irodasi davriy va
soxtalashtirilmagan, yalpi va teng saylov huquqidan yashirin ovoz berish yo’li bilan,
ovoz berish erkinligini ta’minlaydigan boshqa teng qiymatli shakllar vositasida
o’tkaziladigan saylovlarda o’z aksini topishi zarur” – deb belgilab qo’yildi
1
.
1
Qarang: Insоn huquqlari bо‘yicha xalqarо shartnоmalar (tо‘plam). T.; “Adоlat”, 2004, 34-bet
24
Bu еrda bevosita to’g’ri saylov, erkin saylov, yalpi-umumiy saylov, teng
saylov, yashirin ovoz berish prinsiplari saylov o’tkazishda zarur shart sifatida
belgilanganligini ko’ramiz.
BMT qabul qilgan “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro
Pakt”ning 25-moddasida “har bir fuqaro hеch qanday cheklashlarsiz, kamsitilishsiz,
bevosita – to’g’ridan-to’g’ri, erkin, yalpi-umumiy, teng, yashirin ovoz berish
huquqiga ega bo’lishi kerak”- degan qoida o’z ifodasini topdi
1
.
Natijada umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi, yashirin ovoz berish,
erkin ravishda xohish irodasini bildirish xalqaro miqyosda saylov huquqining asosiy
qoidasi – prinsipi sifatida e’tirof etildi. Buning muhim ahamiyati shunda bo’ldiki, bu
hujjat uni tan olgan, imzolagan davlatlar uchun majburiy kuchga ega bo’lganligi
uchun, uni imzolagan barcha davlatlar o’z qonunchiligida yuqoridagi qoidalarni,
umumiy prinsip sifatida mustahkamlab qo’ydi
O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasida va saylov qonunlarida
umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi prinsiplari, saylovlarning yashirin
o’tishi, oshkora o’tishi, xohish-irodani erkin bildirish saylov huquqining asosiy
prinsiplari sifatida belgilab qo’yildi. Bu prinsiplar asosiy prinsiplar bo’lishi bilan
birga umum e’tirof etilgan prinsiplardir.
Ayrim adabiyotlarda saylov huquqining muhim, umum e’tirof etilgan
prinsiplari deb faqat umumiy, teng, to’g’ri va yashirin ovoz berish ko’rsatilgan
2
.
Ayrimlarida esa saylovda ishtirok etish erkinligi, oshkoralik ham saylov huquqining
asosiy prinsiplaridan deb baholangan
3
.
Xaqiqatda ham erkinlik va oshkoralikni asosiy prinsip deb aytish, bu
qoidalarning saylovlardagi muhim ahamiyatini e’tirof etishdir. Bundan tashqari ular
O’zbekiston Konstitusiyasi va qonunlarida mustahkamlangan va saylov o’tkazishda
asosiy qoida hisoblanadi.
Hozirgi kunda aksariyat mamlakatlarning konstitusiyalarida umumiy, to’g’ri,
teng, yashirin ovoz berish qoidalari o’rnatib qo’yilgan. Agar bu prinsiplar qonunlarda
belgilangan bo’lsa-yu, saylovlar erkin va oshkora o’tmasa, unday saylovlarni
demokratik saylov deb hisoblash mumkin emas.
Xalqaro kuzatuvchilar saylovlarga, asosan ularning erkin va oshkora
o’tkazilishi yoki aksincha bo’lishiga qarab baho berishadi. Shuning uchun ularni ham
saylov huquqining umum e’tirof etilgan prinsiplari deb hisoblash mumkin. Saylovlar
faqat oshkoralik va erkinlik asosida o’tkazilgan taqdirdagina umumiy, teng,
to’g’ridan-to’g’ri saylovlar to’la ravishda o’z ifodasini topishi mumkin va shundagina
ularning ahamiyati yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi.
O’zbekiston Konstitusiyasining 117-moddasida: “saylovlar umumiy, teng,
to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan o’tkaziladi”
degan qoida kiritilib, umumiy, teng, to’g’ri, yashirin ovoz berish konstitusiyaviy
prinsip darajasida mustahkamlangan. Fuqarolarning o’z xohish-irodasini bildirishda
1
Qarang: Shu tо‘plam, 45-bet.
2
Qarang: Коституционное право зарубежных стран. М: Норма, 2010, стр. 229; Баглай М.В. Коституционное
право РФ. М: Норма, 1998, 349-350; Таджиханов У. ва бошқалар, Ўзбекистон Республикаси конституциявий
ҳуқуқи. Т.:“Шарқ”, 2001, 484-бет.
3
Qarang: Husanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2014, 203-204-бет.
25
tengligi va erkinligi ham Konstitusiyaning shu moddasida mustahkamlab qo’yildi.
Saylov to’g’risidagi qonunlarda ham bular saylov huquqining asosiy prinsiplari
sifatida qayd qilingan.
Amalga oshirilgan siyosiy islohotlar natijasida saylov huquqining bu
prinsiplarini qo’llash, ularning amal qilishi kengayib bordi, fuqarolik jamiyati qurish
jarayonida saylovlarni erkinligini ta’minlash dolzarb masala bo’lib qoldi. Shuning
uchun Birinchi Prezident tomonidan ilgari surilgan Konsepsiyada saylov huquqi
erkinligini ta’minlashga alohida e’tibor berildi
1
.
Do'stlaringiz bilan baham: |
