Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

 
Turmalarda quyidagilar jazo o’taydilar: 
mazkur  muassasaga  sud  hukmiga  binoan 
kelgan mahkumlar; 
 
sud  tomonidan  jazoni  ijro  etish 
koloniyalaridan  o’tkazilgan  jazo  o’tash 
tartibini ashaddiy buzuvchilar. 
 
Turmaga  qamash  tariqasidagi  ozodlikdan 
mahrum  qilish,  jazoning muayyan  qismiga,  lekin 
besh yildan ko’p bo’lmagan muddatga: 
a) o’ta xavfli retsidivistlarga; 
b) og’ir yoki o’ta og’ir jinoyati uchun besh 
yildan  ortiq  muddatga  ozodlikdan  mahrum 
etishga  hukm  qilingan  shaxslarga  nisbatan 
tayinlanishi mumkin.  

---

199 
 
1853-1857-yillarda  Angliyada  nisbatan  progressiv  tizimning  paydo 
bo’lishi  natijasida  mahkumlarni  turmalarning  umumiy  kameralarida  sodir 
etgan  jinoyatiga  qarab  uch  bosqichda  saqlash  tartibi  ishlab  chiqildi. 
Mahkumni  bir  bosqichdan  boshqasiga  o’tkazishda  turma  ma’muriyati 
tomonidan  mahkumning  xulq-atvori  inobatga  olingan  holda  amalga 
oshirilgan.  Har  bir  bosqich  o’z  turiga  qarab  nomlangan,  ya’ni:  1-bosqich  – 
sinov bosqichi; 2-bosqich – tuzatish bosqichi; 3-bosqich – shartli ozod qilish 
bosqichi  deb  atalgan”  [Ismailov  I.,  Yuldashev  M.,  Mirzaraimov  I.  Jinoyat-
ijroiya  huquqi:  Darslik.  /  yu.f.d.,  prof.  A.S.Yakubovning  umumiy  tahriri 
ostida. – Toshkent: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2010.   – B. 
117]. 
“Mamlakatimizdagi  turmalarning  jazoni  ijro  etish  tizimida  muassasa 
sifatida  paydo  bo’lishi  Rossiya  penitensiar  tizimi  bilan  bog’liq  bo’lib,  XVI 
asrda  paydo  bo’la  boshlagan”  [Jinoyat-ijroiya  huquqi.  Ma’ruzalar  kursi.  / 
Z.S.Zaripov,  Ch.A.Sattarov,  Y.S.pulatov  va  boshq.  –  Toshkent:  Toshkent 
oliy harbiy texnika bilim yurti, 2013. – B. 282.]. 
O’zbekiston  Respublikasi  JIKning  52-moddasida  turmalar  turmaga 
qamash  tariqasidagi  ozodlikdan  mahrum  qilishga  hukm  qilingan  shaxslarni, 
shuningdek  umumiy  va  qattiq  tartibli  koloniyalardan  jazoni  o’tash  tartibini 
ashaddiy  buzganligi  uchun  o’tkazilgan  shaxslarni  saqlash  uchun 
mo’ljallangan.  Ozodlikdan  mahrum  qilinganlarga  nisbatan  turmaga  qamash 
tariqasidagi  ozodlikdan  mahrum  qilishni  tadbiq  etish  ham  mahkumlarni 
tasniflashning  yana  bir  turi,  deb  e’tirof  etiladi.  Jumladan,  mahkumlarning 
ijtimoiy  xavfliligini  e’tiborga  olgan  holda  sud  ozodlikdan  mahrum  qilish 
jazosining  muayyan  qismini  turmaga  qamash  tariqasidagi  ozodlikdan 
mahrum  qilishda  xam  belgilashga  haqli  hisoblanadi.  Turmaga  qamash 
tariqasidagi ozodlikdan mahrum qilishga ozodlikdan mahrum qilish jazosini 
o’tash uchun yuborish qat’iy emas. Sud jinoyatchining shaxsi, uning ijtimoiy 
xavfliligi va axloqan tuzatish qiyinchiligini inobatga olgan holda, ozodlikdan 
mahrum qilish jazosining ma’lum qismigagina turmaga qamash tariqasidagi 
ozodlikdan mahrum qilishni qo’llashi mumkin bo’la oladi. Turmaga qamash 
tariqasidagi ozodlikdan  mahrum qilishga yuborish shartlari xam JKning 50-
moddasi  7-qismida  belgilab  qo’yilgan.  Jumladan,  ozodlikdan  mahrum 
qiilingan  mahkumlarni  turmaga  qamash  tariqasidagi  ozodlikdan  mahrum 
qilishga  yuborish  ozodlikdan  mahrum  qilish  jazosining  faqat  besh  yildan 
ko’p  bo’lmagan  qismigagina  tadbiq  etilishi  mumkin.  Turmaga  qamash 
tariqasidagi ozodlikdan mahrum qilishga o’ta xavfli retsidivistlar, og’ir yoki 
o’ta  og’ir  jinoyati  uchun  besh  yildan  ortiq  muddatga  ozodlikdan  mahrum 
qilingan  mahkumlar  yuborilishi  mumkin.  Turmaga  qamash  tariqasidagi 
ozodlikdan  mahrum  qilishga  yuborish  masalasini  sud  mahkumga  hukm 

---

200 
 
chiqarish  jarayonida  belgilab  berilgan  bo’lib,  ozodlikdan  mahrum  qilish 
jazosining faqat dastlabki qismida o’tashni belgilay oladi. Jumladan, Rossiya 
Federatsiyasida 1970 yilgi qonun hujjatlariga muvofiq, mahkumlar kichkina 
huquqbuzarlik  yoki  mahkama  tartib  qoidasini  buzgan  taqdirda  ham  turma 
jazosi bilan jazolangan. Shuning hisobidan 70-yillar oxiriga kelib mahkumlar 
tomonidan  uyushitiriladigan  turli  xildagi  huquqbuzarliklar  soni  keskin 
kamaygan.  
Turmalarda  jazoni  o’tash  tartibi  JIKning  122-moddasida  belgilab 
qo’yilgan bo’lib, unga ko’ra, turmalarda jazoni: 
– mazkur muassasaga sud hukmiga binoan kelgan mahkumlar; 
– sud  tomonidan  jazoni  ijro  etish  koloniyalaridan  o’tkazilgan  jazo 
o’tash tartibini ashaddiy buzuvchilar o’taydilar. 
Turmalarda yengillashtirilgan saqlash sharoitiga o’tkazish JIKning 104-
moddasida nazarda tutilgan tartibda amalga oshiriladi. 
Turmalarda 
mahkumlarni 
yengillashtirilgan 
saqlash 
sharoitiga 
muddatidan oldin o’tkazishga yo’l qo’yilmaydi, mahkumni sog’lig’iga ko’ra 
tegishli tibbiy xulosa asosida o’tkazish hollari bundan mustasno. 
 
Homilador ayollar va yonida emizikli bolasi bor ayollar, shuningdek I va 
II  guruh  nogironlari  turmalarda  jazoni  yengillashtirilgan  saqlash  sharoitida 
o’taydilar. 
 
Turma  joylari  ham  koloniyalar  singari  mahkumlarni  axloqan  tuzatish, 
ularni  to’g’ri  yo’lga  o’rgatish  vazifalarini  amalga  oshiradi.  Turma  joylari 
shunga  qaramay  koloniyalarning  xususiyatlaridan  jiddiy  farqlanadi. 
Jumladan,  turmada  mahkumlar  doimiy  kameralarga  qamalgan  holda 
saqlanadilar va shunga ko’ra ularni jamiyatdan ajratishning eng og’irlashgan 
holatlarini belgilaydi. 
Turma hududi rejim, ma’muriy va xo’jalik zonalariga bo’linadi. Rejim 
zonasi  hududida  mahkumlar  saqlanadigan  korpuslar,  oshxona,  kir  yuvish 
xonasi  mavjud  hammom,  statsionari  mavjud  tibbiyot  bo’limi,  sayr  qilish 
maydonchalari, ishlab chiqarish binolari (kameralar) joylashadi. 
Sayr  qilish  maydonchalari,  odatdagidek,  korpuslarning  yuqori 
qavatlarida  bar’o  etiladi.  Ayrim  hollarda,  kameralardan  ko’rib  turish 
imkoniyatiga yo’l qo’yilmagan taqdirda, sayr qilish maydonchalari yer uzra 
jihozlanadi.  Sayr  qilish  maydonchalarining  yuqori  qismiga  sinch  bo’ylab 
‘anjara jihozlanadi va metall sim to’ri tortib qo’yiladi. 
Ishlab chiqarish korpuslari boshqa binolardan batamom ajratilgan holda 
joylashtiriladi.  Turar  joy  korpuslari,  odatda,  ishlab  chiqarish,  kommunal-

---

201 
 
maishiy  va  boshqa  obyektlar  bilan  tonnellar  yoki  yer  ustidagi  yo’iq  o’tish 
joylari orqali tutashgan bo’ladi. 
Ma’muriy  zona  hududida  xizmat  xonalari,  soqchilik  xonasi  mavjud 
nazorat-o’tkazish  punkti,  alohida  ajratilgan  xonalardan  iborat  qabul 
bo’linmasi,  navbatchilik  xizmati  binosi,  tergov  xonalari,  mahkumlarni 
qarindosh-urug’lari  va  boshqa  shaxslar  bilan  uchrashuvlariga  mo’ljallangan 
xonalar joylashadi. 
Xo’jalik  zonasida  omborxonalar,  sabzavot  saqlash  omborlari,  garaj, 
xo’jalik ustaxonalari va boshqa yordamchi binolar joylashadi. Turma hududi 
balandligi  4,  5  (to’rt  yarim)  metrdan  kam  bo’lmagan  yaxlit  sidirg’a  devor 
bilan  o’raladi,  devor  perimetri  bo’ylab  injener-texnik  qo’riqlash  vositalari 
bilan jihozlanadi. Rejim zonasi xo’jalik zonasi xudi shu xildagi devor bilan 
ajralib turadi. 
Turmalarda  o’ta  xavfli  retsidivistlar  og’ir  va  o’ta  og’ir  jinoyatlarni 
sodir  etilganida  sud  hukmiga  binoan  yuborilgan  mahkumlar  hamda  ichki 
tartib  qoidalarini  ashaddiy  buzganligi  uchun  koloniyalardan  o’tkazilgan 
mahkumlar saqlanadilar. 
Koloniyalardan  turmaga  mahkum  ichki  tartib  qoidalarni  ashaddiy 
buzuvchi,  ma’muriyat  talablariga  bo’ysunmaydigan  holatlarda  sudning 
qarori  bilan  o’tkaziladi.  Bunday  holda,  mahkum  turma  joyi  qoidalariga 
binoan  besh  yilgacha  emas,  balki  uch  yilgacha  o’tkazilishini  mumkin.  Bu 
muddat  tugashi  bilan  mahkum  yana  sud  belgilagan  rejim  turi  koloniyasiga 
o’tkaziladi. 
Shuningdek, 
turma 
joylarining 
tashkil 
etilishi  
va tuzilishi jihatidan jiddiy farqlanadi. Turmalar koloniyalarga o’xshab rejim 
turlariga  bo’linmaydi.  Lekin  turma  joylarida  ham  mahkumning  uch  xil 
sharoitlariga  mos  kameralar  tashkil  etiladi.  Bular  oddiy  sharoitdagi 
kameralar  va  mahkumni  og’irlashtirilgan  sharoitlarga  o’tkazilganida 
saqlanadigan 
kameralar. 
Turma 
joylarida 
mahkumlarning 
xo’jalik 
xizmatlarini  ham  mahkumlar  tomonidan  amalga  oshiriladi.  Bunday  ishlarga 
maxsus shunday ishlar uchun koloniyalardan qoldirilgan mahkumlar amalga 
oshiradi.  Mahkumlar  turmaga  qamash  tariqasidagi  ozodlikdan  mahrum 
qilishga yuborilganida sud uning sharoitini belgilab bermaydi. Har bir turma 
joyiga  yuborilgan  mahkum  umumiy  sharoitdagi  kameralarga  kiritib 
qo’yiladi.  Bu  joyda  jazoni  o’tash  vaqtida  mahkumning  sharoiti  o’zgarishi 
mumkin.  Lekin  homilador  yoki  emizikli  bolali  ayollar,  I  va  II  guruh 
nogironlari  turmada  yengillashtirilgan  sharoitda  saqlanadilar.  Ularni  oddiy 
yoki og’irlashtirilgan sharoitlarga o’tkazishlari mumkin emas. 
Turmalarda  mahkumlar  umumiy  kameralarda  saqlanadilar.  Alohida 
hollarda  mahkumning  batamom  ajratib  qo’yilishini  ta’minlash  maqsadida 

---

202 
 
muassasa boshlig’ining prokuror tomonidan tasdiqlangan qarori asosida uni 
bir kishilik kamerada saqlashga yo’l qo’yiladi. 
Turmada  mahkumlar  belgilangan  eng  kam  ish  haqi  miqdorining 
yetmish  besh  foizigacha  bo’lgan  summaga  oziq-ovqat  mahsulotlari  va  eng 
zarur narsalar sotib olishlari mumkin.