Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Jinoyat–ijroiya huquqining boshqa huquq sohasidagi fanlar bilan 
aloqadorligi 
     
Jinoyat-ijroiya  huquqi  huquq  sohlarining  aloxida  mustaqil  tarmog’i 
bo’lib,  o’zining  qonuni  va  qonun  osti  normativ  hujjatlai  bilan  amal  qiladi. 
Ushbu  fan  alohida  mustaqil  huquq  sohasi  bo’lishiga  qaramay  huquqning 
boshqa  sohalariga  nisbatan  ikkilamchi  xususiyat  kasb  etib  kelgan.  Ya’ni 
huquqning 
boshqa 
sohalarida 
belgilangan 
normalarning 
amaliy 
bajarilishining sohasi bo’lib xizmat qiladi. Jinoyat-ijroiya huquqi fani boshqa 
huquq  sohalari  bilan  ham  bog’liqdir.  Xususan,  konstitutsiyaviy  huquq, 
jinoyat huquqi, kriminologiya, Jinoyat-protsessual huquqi, prokuror nazorati 
va boshqalar. 
Jinoyat-ijroiya  huquqi 
sud  hukmi  bilan  aybli 
deb  topilgan 
mahkumlarning  O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasida  belgilangan 
huquq  va  manfaatlarining  himoya  qilinishini  ham  ta’minlaydi. 
Mahkumlarning  huquqiy  holatlarini  qonunda  belgilanishida  inson  va 
fuqaroning huquq va manfaatlari himoya qilinishi nazarda tutilgan. 
Mazkur  fanning  jinoyat  huquqi  bilan  aloqasi  va  farqi  quyidagilarda 
namoyon  bo’ladi:  jinoyat  huquqi  jazo  va  boshqa  jinoyat-huquqiy  ta’sir 

---

28 
 
choralari  tushunchasi,  maqsadi  va  turlarini  o’rgansa,  jinoyat-ijroiya  huquqi 
mazkur  jazo  va  choralarni  o’tash  hamda  ijro  etish  tartibi  va  shartlarini 
o’rganadi.  Shu  bilan  birga  jinoyat  huquqida  jazodan  ozod  qilish  turlari  va 
asoslari  o’rganilsa,  mazkur  institutni  ijro  etish  tartibi  aynan  jinoyat-ijroiya 
huquq  tomonidan  o’rganiladi.  Jinoyat-ijroiya  huquqi  fani  ham  jinoyao 
huquqi va boshqa fanlar qatori jinoyatchilikka qarsh kurashish va oldini olish 
masalalarini  ham  o’rganib,  jinoiy  jazolarni  ijro  etish  bilan  uning 
samaradorligi va natijalarini Jinoyat-ijroiya huquqi fani orqali o’rganiladi. 
Jinoyat-ijroiya  huquqi  kriminologiya  fani  bilan  ham  bog’liqdir. 
Jumladan,  kriminologiya  jinoyatchilik,  uning  vujudga  kelish  sabablari  va 
shart-sharoitlarini,  ko’rsatkichlarini,  jinoyatchi  shaxsi  va  jinoyatlarni  oldini 
olishni  o’rgansa,  mazkur  fan  jinoyatni  sodir  etishda  aybli  deb  topilgan 
shaxslarni, ya’ni mahkumlarning huquq va majburiyatlarini,  ularga nisbatan 
rag’batlantiruvchi  va  intizomiy  choralarni  qo’llash  tartibini  o’rganadi. 
Jazolarni  ijro  etish  jarayonidagi  kriminologik  holatlarni  Jinoyat-ijroiya 
huquqi fani orqali o’rganiladi. 
Ushbu  fan  Jinoyat-protsessual  huquqi  va  prokuror  nazorati  bilan  ham 
bog’liqligi shu bilan belgilanadiki, ushbu fanlar huquqni muhofaza qiluvchi 
organlar,  xususan  prokuratura  va  sud  organlari  faoliyatini  bilan  bog’liq 
ijtimoiy  munosabatlarni  o’rgansa,  jinoyat-ijroiya  huquqi  fani  esa  yuqorida 
aytib  o’tilgan  jazo  va  choralarni  ijro  etuvchi  organlarning  huquq  va 
majburiyatlari,  ularning  foaliyatini  nazorat  qilish  va  tekshirish  kabi  ijtimoiy 
munosabatlarni o’rganadi. 
Huquq  bilan  tartibga  solinadigan  barcha  ijtimoiy  ahamiyatga  molik 
munosabatlarda,  jinoyat  uchun  sud  tomonidan  tayinlanadigan  jazoni  va 
boshqa  jinoyat-huquqiy  ta’sir  choralarini  qo’llash  qonun  hujjatlariga 
muvofiq  amalga  oshiriladi.  Jinoyat  uchun  jazo  va  boshqa  jinoyat-huquqiy 
ta’sir  choralarini  ijro  etish  tartibi  O’zbekiston  Respublikasi  Konstutitsiyasi, 
Jinoyat-ijroiya  kodeksi  va  ularga  muvofiq  qabul  qilingan  boshqa  qonun 
hujjatlariga asoslangan bo’lishi lozim.  
Mazkur qonun hujjatlarida belgilangan qoidalardan chetga chiqish, unda 
nazarda  tutilmagan  biror  usul  va  vositalarni  joriy  qilish  yoki  ulardan 
foydalanish qat’iyan taqiqlanadi.  
Jinoyat-ijroiya qonun hujjatlari: 
-  jinoiy  jazoni,  boshqa  jinoyat-huquqiy  ta’sir  choralarini  ijro  etish 
prinsiplari, tartibi va shartlarini; 
- mahkumlarning huquqiy maqomini; 
-  mahkumlarni  axloqan  tuzatish  vositalari  hamda  ularni  qo’llash 
tartibini; 
- mahkumlarni jazoni o’tashdan ozod qilish tartibini; 

---

29 
 
- jazoni ijro etuvchi muassasa va organlar faoliyati tartibini; 
- mahkumlarni axloqan tuzatishda davlat hokimiyati va fuqarolar o’zini-
o’zi  boshqarish  organlarining,  korxona,  muassasa,  tashkilotlarning,  jamoat 
birlashmalari va fuqarolarning ishtirokini belgilaydi.   
Jinoyat-ijroiya  huquqiy  munosabatlari  davlat  nomidan  jazo  va  boshqa 
jinoyat-huquqiy  ta’sir  choralarini  ijro  etuvchi  organ  yoki  muassasa  va 
ikkinchi  tarafdan  sudning  hukmi  yoki  uni  o’zgartiruvchi  ajrim  qarori, 
jazodan  ozod  qiluvchi  maxsus  avf  farmoni  qo’llangan  organ  o’rtasida 
vujudga keladi.  
O’zbekiston  Respublikasining  Jinoyat-ijroiya  qonunchiligini  JIK  va 
jazolarni  ijro  etishning  boshqa  huquqiy  asoslari  tashkil  etadi.  O’zbekiston 
Respublikasining  2003-yil  30-avgustdagi  535-II-son  Qonuni
 
bilan  kiritilgan 
qo’shimcha  va  o’zgartirishlarda  JIKda  jazolarni  ijro  etish  borasidagi  bir 
qancha qoidalar harakatdan to’xtatildi. 
Jinoyat-ijroiya  qonun  hujjatlari  mahkumlarning  jazolarni  o’tash  va 
tugallanish  holatlari  shartlarini,  mahkumlarni  axloqan  tuzatish  vositalarini, 
organ  va  muassasalar  faoliyati  ustidan  tekshiruv  olib  boruvchi  nazorat 
organlarining  tartib-qoidalarini  belgilaydi.  Zero,  jazoning  mahkumlarni 
axloqan  tuzatish  maqsadi  har  bir  jazoning  o’ziga  xos  xususiyatlari  bilan 
belgilanadi.  Axloqan  tuzatish  maqsadi  har  bir  jazoda  belgilanganidek,  aniq 
vazifalarni  bajarish  orqali  amalga  oshiriladi.  Bu  har  bir  jazoni  tartibga 
soluvchi  tartib-qoidalarda  ifodalanadi.  Ushbu  vazifalar  har  bir  jazo  ijrosini 
ta’minlashda  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega.  Masalan,  jarima  jazosini  ijro 
etishda davlat va jamiyat manfaatlari himoya qilinadi hamda mahkum uchun 
ma’lum huquq va manfaatlar beriladi.  
Shu  bilan  birga,  mahkumga  berilgan  huquq  va  burchlar  uning  axloqan 
tuzalishiga  qaratiladi.  Masalan,  mahkumlar  bilan  tarbiyaviy  ishlarning  olib 
borilishi,  turli  xildagi  badiiy,  sport  va  kasb-hunarga  oid  bo’lgan 
to’garaklarning tashkil qilinishi va hokazo.  
Amaldagi  jinoyat-ijroiya  qonunchiliklarida  mahkumlarni  axloqan 
tuzatish  vazifasi  ularni  tarbiyalash  va  qayta  tarbiyalashdan  iborat.  Hatto, 
yurtboshimiz  I.A.Karimov  ham  o’z  nutqlarida  jazolarni  ijro  etuvchi 
muassasalar jazolarni ijro etish bilan bog’liq harakatlarni amalga oshiribgina 
qolmasdan,  balki  tarbiya  o’chog’i  sifatida  namoyon  bo’lishini  ta’kidlab 
o’tgan  edilar.  Jinoyat  sodir  etgan  shaxslarni  har  doim  ham  biz  tarbiyasiz 
shaxs deya olmaymiz. Bunday shaxslarning axloqi buzilgan shaxslar deyish 
to’g’riroq  bo’lardi,  nazarimizda.  Jinoyat-ijroiya  huquqi  qonun  normalarida 
ham  axloqan  tuzalganlik  tushunchalarini  ko’rish  mumkin.  Masalan,  
muddatidan  ilgari  jazodan  ozod  qilish,  turli  xildagi  qo’shimcha  imtiyozlar 
berish va hokazo.     

---

30 
 
Jinoyat-ijroiya  kodeksi  Jinoyat  kodeksining  42-moddasida  bayon 
qilingan  jazoning  maqsadini  amalga  oshirishni  o’z  oldiga  vazifa  qilib 
qo’yganligiga  qaramay,  uning  2-moddasida  jinoyat-ijroiya  qonuning 
vazifalarini kengroq talqin qilib bergan. 
Jinoyat-ijroiya qonun hujjatlarining vazifalari: 
a) jazo ijrosini ta’minlash; 
b) mahkumlarni axloqan tuzatish;   
s) jinoyatlar sodir etilishining oldini olish; 
d)  mahkumlarning  haq-huquqlari,  erkinliklari  va  qonuniy  manfaatlarini 
himoya qilish;  
Yuqorida qayd etilgan vazifalar orqali mahkumlar huquqiy holatlarining 
belgilanishi,  ularning  jamiyatda  o’rnatilgan  tartib  va  qoidalarini  hurmat 
qilishga, ularni bajarishga o’rgatadi.  
Jinoyat-ijroiya  qonun  hujjatlarining  asosiy  vazifasi  -  jinoyatchilik 
sabablarini  aniqlash  va  jinoyatchilikka  qarshi  kurashdir.  Jumladan, 
prezidentimiz  I.  A.  Karimov  o’zining  «O’zbekiston  XXI  asr  bo’sag’asida: 
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarlarida 
ta’kidlaganlaridek, 
- 
“O’zbekistonda, 
shubhasiz, 
jinoyatchilikning 
sabablarini  aniqlash  choralari  ko’rilmoqda,  fosh  etilgan  korrupsiyachilar 
qattiq  jazolanmoqda.  Mamlakat  ichidagi  jinoyatchilik  doimo  davlat 
tomonidan  qattiq  nazorat  qilib  boriladi”  [Karimov  I.  O’zbekiston  XXI  asr 
bo’sag’asida. Toshkent. “O’zbekiston” 1997-y. 93-bet.]