Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Dastxatning identifikatsiyaviy belgilari 

 

Xat,  imzo  va  boshqa  qo‘lda  yozilgan  matnlarni  kim  tomonidan 

bajarilganligini  aniqlashda  qo‘llanadigan  uslub  dastxatshunoslik  usluji 

deb  ata  ladi.  Identifikatsiyaviy  belgilar  esa  tekshiruv  tadqiqot,  izlanish 

aniqlashda vosita bo‘ladigan xatning belgi - alomatlaridir.  

Dastxatshunoslik  ekspertizasini  o‘tkazishda  ekspert  dastxatda 

mavjud  bo‘lgan  quyidagi  belgilarni  o‘rganib,  tahlil  qilib  tekshiruv 

o‘tkazadi.  

1.  Dastxatning mazmuniga oid sifatlari. 

2.  Topografik  belgilar  (xat,  imzo,  raqam,  yozuvlarning  hujjatda 

joylashuv xususiyatlari); 

3.  Dastxatni yozish usulining umumiy sifat va belgilari; 

4.  Xatning alohida (xususiy) belgilari. 

Dastxatning  birinchi  guruhdagi  sifat  belgilarini  “nutq-belgilari” 

deb ham ataydilar. Bu belgilar yozgan shaxsning umumiy saviyasini aks 

ettiradi.  Bularga  nutq  xususiyati,  so‘z  boyligi  darajasi,  so‘zlar  o‘z 

o‘rnida  ishlatilishi,  jumla  tuzilishi,  so‘zlashuvda  saqlangan  sheva  va 

xorij  iboralarining  xatda  aks  etishi,  grammatik  xatolarning  odat  bo‘lib 

qolishi  kabilar  kiradi.  Mazkur  sifat  belgilari  ma’lum  hajmda  yozilgan 

qo‘lyozma matnda ifodalanadi. Imzo va qisqa bo‘lgan jumla yoki raqam 

yozuvlarida nutq belgilari to‘la aks etmaydi. 

Xatshunoslik  ekspertizasida  nutq  belgilari  yordamchi,  qo‘shimcha 

belgilar  vazifasini  o‘taydi  muallifshunoslik  ekspertizasida  esa  u  asosiy 

o‘rin egallaydi. Dastxatning umumiy belgilari uch guruhga bo‘linadi: 

1.  Dastxatning  shakllanish  darajasini  bildiruvchi  belgilar: 

dastxatning  ishlanish  darajasi,  harakat  aniqligi,  bog‘lanish,  yozish 

tezligi, bosimi; 

2.  Harakatlar  tuzilishini  bildiruvchi  belgilar:  dastxat  tuzilishi, 

ustunlik  qiluvchi  harakat  shakli,  harflar  o‘lchami,  oralig‘i,  qiyaligi, 

harflarning bo‘yi va eni bo‘yicha o‘lchami; 

3.  Topografik  belgilar,  ya’ni  qo‘lyozma  bitilganda  harakatlarni 

joylanishini bildiruvchi belgilar: yozuv chizig‘ining shakli va yo‘nalishi, 

tipografik  blanka  chizig‘iga  nisbatan  joylanishi,  hoshiya  o‘lchami, 

hoshiya  chizig‘ining  shakli,  so‘zlar  va  qatorlar  orasidagi  masofa  va 

boshqalar. 

Har  bir  umumiy  belgining  o‘z  sifatlari  aniqlanadi.  Masalan, 

dastxatning  ishlanish  darajasiga  ko‘ra  xatning  yuqori,  o‘rta  va  past 

darajada bajarilish sifatlari belgilanadi. YUqori darajada ishlov berilgan 

---

 

116 

xatning  yozilish  tezligi  ham  shunga  mos  bo‘lib,  harflarning  umumiy 

tuzilishi  asosan  bir  muncha  soddalashtirilgan,  noaniq  bo‘ladi.  So‘z  va 

harflar  o‘zaro  bog‘langan  bo‘lib,  bir  chiziq  yo‘nalishida,  qo‘lning 

avtomatik harakati natijasida, qalam - ruchka qog‘ozda uzilmagan holda 

bajariladi. 

YUqorida  keltirilgan  belgilar  umumiy  bo‘lib,  yozgan  shaxsning 

qaysi  guruhga  mansubligini  bildiradi,  ya’ni  “dastxati  yuqori  darajada 

ishlangan shaxslar, xatni yirik (mayda) yozadigan shaxslar” degan fikrni 

beradi va hujjatning yakka yozgan shaxsni aniqlashda izlanish doirasini 

bir muncha toraytiradi va identifikatsiya - aynanlikni aniqlashda birinchi 

bosqich bo‘lib xizmat qiladi. 

Lekin  umumiy  belgilar  ham  o‘z  ahamiyatiga  ega  bo‘lib,  ma’lum 

vazifalarda  tasnifiy  va  darajaviy  masalalarni  echishga  imkon  beradi. 

Masalan,  tekshiriladigan  hujjat  yuqori  darajada  ishlangan  dastxat  bilan 

bajarilgan vaziyatda uni bajarishda gumon qilinuvchi shaxs dastxatining 

ishlanish  darajasi  past  bo‘lsa,  u  holatning  o‘ziyoq  hujjat  gumon 

qilinuvchi tomonidan bajarilmagan degan xulosaga asos bo‘ladi. Har bir 

umumiy  belgi  guruhi  qator  alohida  xususiy  belgilarni  ifodalaydi  va  bir 

qancha guruhga bo‘linadi. Bunda qo‘shimcha ravishda xususiy belgilar, 

xatning  ayrim  harflar  va  ularning  qism  elementlari  aks  etadi.  Mantiq 

ilmining  qoidasi  asosida  umumiy  tushuncha  xususiy  alomatlarda  ifoda 

etiladi,  xususiy  belgi  alomatlar  yig‘indisi  esa  umumiy  sifat  haqida 

xulosa  chiqarishga  imkon  beradi.  Mana  shu  ilmiy  holat  xatshunoslik 

tekshiruviga to‘la tatbiq etiladi. 

Xususiy belgilar bir sifatda bo‘lmay ayrim yoki bir qator harflarda 

namoyon  bo‘lishiga  qarab  alohida  va  yagona  (faqat  bir  harfda) 

uchraydigan  belgilarga  ajratiladi.  Masalan,  bir  nechta  -  “z”,  “d”,  “u” 

harflarida bir xil shaklda bo‘lgan satr tagidagi halqa qismi alohida belgi 

qatoriga  kiradi.  Agar  bunda  bitta  harfda  halqa  shakli  faqat  o‘ziga  xos 

bo‘lsa,  u  xususiy  belgilar  qatoriga  kiradi.  Harflarning  harakatini 

murakkabliligi  bo‘yicha  tuzilishi,  harf  elementlarini  bajarishda  harakat 

yo‘nalishi,  shakli  va  bo‘yi  (vertikal)  va  eni  (gorizontal)  bo‘yicha 

ko‘lami,  birlashtirish  usuli,  soni  (miqdori),  ketma-ketligi,  bosimning 

o‘zgarishi,  yozish  harakatining  boshlanishi,  tugallanishi,  ulanish, 

kesilish nuqtasi joylanishi va boshqalar xususiy belgilar guruhini tashkil 

qiladi.  

Kriminalistikaga  oid  so‘nggi  tadqiqotlarda  dastxatning  yana  bir 

qancha integrativ belgilari haqida so‘z yuritilgan. Bu belgilar umumiy va 

xususiy  belgilar  o‘rtasida  o‘rin  egallab,  dastxatdagi  asosiy  harakatni 

---

 

117 

bildiradi. Masalan, bir necha harflar va ularning elementlarini bajarishda 

halqasimon chap aylanmali harakat kuzatiladi. 

Dastxatning umumiy va xususiy belgilari muayyan vaqtga nisbatan 

mustahkam  bo‘lib,  umumiy  individuallik  va  (turg‘unlik)  xususiyati 

nisbiydir. Bu tushunchani quyidagicha sharhlash mumkin. Xatni, imzoni 

bajarayotgan  shaxs  o‘z  ixtiyori  bilan  yoki  biror  shart-sharoit  ta’sirida 

beixtiyor  o‘zgartirib  yozishi  mumkin.  Bu  holda  umumiy  belgilarning 

o‘zgarishi to‘la yoki qisman osonroq amalga oshadi, xususiy belgilarda 

qisman o‘zgarish yuz beradi, umumiy aynanlik xususiyati esa o‘zgarmay 

yozuvda saqlanib qoladi. 

Hujjat  jinoiy  harakat  uchun  qurol  sifatida  ishlatilgan  hollarda  uni 

qo‘lyozma  qismlarini  (harf,  raqam,  imzo  kabilar)  bajarayotgan  shaxs 

tergov  jarayonida  uni  tekshirilishi,  kim  tomonidan  yozilganligini 

aniqlanishini  avvaldan  biladi  yoki  shunday  imkoniyat  bo‘lishini  sezadi. 

SHuning 

uchun 

qalbaki 

yoki 

noqonuniy 

hujjatni 

tuzishda, 

rasmiylashtirishda  yoziladigan  raqam-sonlar,  so‘z  bilan  ifodalanadigan 

buyruq  –  ko‘rsatmalarni  tasdiqlovchi  imzolarni  bajarish  jarayonida 

yozayotgan  shaxs  xatini  o‘zgartirib  yozishga  harakat  qiladi.  Hujjatni 

qalbakilashtirishda ko‘p hollarda jinoyatchi o‘zining imzosini o‘zgartirib 

yoki  imzoni  boshqa  mansabdor  shaxs  nomidan  uning  imzosiga 

o‘xshatishga  taqlid  qilib  bajaradi.  Lekin  qasddan  o‘zgartirib  yozilgan 

xatning  asosiy  qismida  belgilar  to‘laligicha  o‘zgarmas  holda  saqlanib 

qoladi.  Ko‘p  yillar  davomida  shakllangan  va  individuallik  xususiyatiga 

ega  bo‘lgan  dastxat  to‘la  o‘zgarishi  mumkin  emas.  Bu  masala 

kriminalistik ekspertizaning ko‘p yillik izlanishdagi nazariyasi va amaliy 

faoliyati davomida o‘z isbotini topgan.  

Dastxat ataylab o‘zgartirib yozilgan qo‘lyozmada, asosan umumiy 

belgi  sifatlarning  odatdagi  yozilishidan  bir  muncha  o‘zgarish 

alomatlarini  kuzatish  mumkin.  Bular  quyidagilardir:  yozish  jarayonida 

tezlik  susayadi,  natijada  harf  va  ularning  birikmalari  alohida-alohida 

yozilib,  qo‘lning  titrashi  yozuvda  aks  etadi.  Xatni  mikroskop  (lupa) 

ostida  bir  muncha  kattalashtirib  kuzatilganda  yozishdagi  harakatning 

ayrim joylarida to‘xtash nuqtalarini ham ko‘rish mumkin. Oval shaklida 

yoziladigan  harf  qismlarida  oval-aylanma  joylarida  burchaklar  hosil 

bo‘lishi,  yozishdagi  yo‘nalishning  o‘zgarishida  harflarning  hajmi  va 

chiziqda 

joylashuvini 

tuzilishi, 

umumiy 

yozishdagi 

avtomatik 

harakatning susayishi kabi alomatlarni kuzatish mumkin bo‘ladi. 

Hujjatlardagi ma’lumotlarni tasdiqlovchi imzolar ham xatshunoslik 

tekshiruvi  ob’ekti  hisoblanadi.  SHuning  uchun  yuqorida  keltirilgan 

---

 

118 

umumiy  va  xususiy  belgilar  tizimi  imzolarni  tekshirishda  ham 

to‘laligicha  qo‘llaniladi.  SHu  bilan  birga  imzolarni  o‘ziga  xos  bo‘lgan 

ba’zi  xususiyatlariga  nisbatan  alomatlari  ham  mavjuddir.  Bular 

imzoning umumiy tuzilishi va transkripsiyasi; harfli, harfsiz, aralash harf 

yoki  harfsiz  chiziqlar  birikmasidan  tashkil  topgan  imzolardagi 

belgilardir.  Harfli  imzo  deb  faqat  harflardan  tuzilgan  imzoni 

ifodalaydilar.  Harflar  va  o‘qilmaydigan  aylanma  chiziqlardan  hosil 

bo‘lgan  imzolar  aralash  imzolar  deyiladi.  Harfsiz,  ya’ni  faqat  o‘qib 

bo‘lmaydigan, harf shakliga o‘xshagan chiziqlardan tashkil topgan imzo 

esa chiziqli imzo deyiladi. 

Ba’zi  shaxslar  imzosining  boshlanish  qismida  o‘zining  ismidagi 

bosh  harf  bilan  otasining  ismini  bosh  harfiga  qo‘shib  “monogramma” 

shaklida yozadi. So‘ng boshqa harf yoki chiziqlar bilan tugatadi, chiziq 

osti  va  ustiga  qo‘shimcha  bezaklar  kiritadi.  Imzoni  tugatadigan  turli 

shakldagi chiziqlar jimjima deb ataladi.  

 

Raqam va boshqa belgilar bilan ifodalangan yozuvlar ham mazkur 

ekspertiza  ob’ekti  sifatida  tekshirilib,  belgilarini  tavsiflash,  matnining 

hajmiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Bu  yozuvlarda  ham  insonning  yozish 

malakasining o‘ziga xos individuallik xususiyati aks etadi. 

Insonning  xizmati,  hunari,  mutaxassisligi  tufayli  uning  xizmat 

faoliyatida  bitta  emas  bir  necha  ko‘rinishga  ega  bo‘lgan  yozuvlari 

(imzolari)  bo‘lishi  mumkin.  Har  bir  ko‘rinishdagi  umumsifat  belgilari 

shaxsning individuallik yozish xususiyatini saqlab qoladi va aks ettiradi. 

Bular dastxat (imzo)ning turli variantlari deb ataladi.