|
1-mashq.Savollarga javob bering
1. Ravishlar nechaga bo’linadi?
2. Mustaqil ravishlar qanday?
3. Yasama ravishlar qanday hosil qilinadi?
2-mashq.Quyidagi sifatlardan ravishlar hosil qiling
altus , a, um – baland; brevis, e – qisqa; levis, e-yengil; prudens-har xil fikrli
Sintaksis
Sodda gap.
Gapning bosh bo’laklari.
Lotin tilida oddiy (sodda) gaplar odatda ikki tarkibli bo’ladi. Uning grammatik
markazi gapning asosiy bo’laklari ya’ni ikkita asosiy bo’lakni ega (subjectum) va
kesim (praedikatum)ni tashkil qiladi.
Lotin tilida ega va kesimning vazifasi rus tilidagidek gaplarni so’z turkumlari
orqali olib chiqishi mumkin. Eganing bosh kelishikdagi shakli nominativus.
1.Sodda kesim fe’lning oddiy formasi orqali ifodalanadi.Shuningdek kesim leksik
mohiyatga va grammatik kategoriyalarga mos belgilarga ega.
agricola arat-dehqon yer haydayapdi
agricolae arant- dehqonlar yer haydayapdilar
in terra est vita- yerda hayot mavjud
in luna non est vita-oyda hayot yo’q
80
2.Tarkibiy kesim, ya’ni shu tarkibga kiruvchi kesimlar: fe’lli bog’lama (capula)
asosan –esse- fe’lining yagona formasi va fe’lning nomlovchi qismi, ya’ni uning
leksik tushunchasini chuqur ifodolovchi qism hisoblanadi. Tarkibiy kesimning
ifodalovchi qismning asosiy belgisi ot yoki kesimda qo’llaniladi.
rosa est planta – atirgul o’simlik
rosa est pulhra – atirgul chiroyli
Tarkibiy kesimning ifodalovchi qismda ot nominativusda ega bilan xuddi shunday
sifat rodda va sonda moslashadi.Tuslanuvchi fe’l –esse- gapda aynan bir qoida
bilan bog’liq bo’ladi va rus tilida hozirgi zamonda juda kam qo’llaniladi.
scientia potentia est – bilim kuchdir
terra est sphaera – yer yumaloqdir
Lotin tilida eganing o’rnida egalik olmoshlari rus tilidan farqli ravshda juda kam
uchraydi; laboro-men ishlayapman, laboras-sen ishlayapsan, laboratis-siz
ishlayapsiz. Eganing o’rnida egalik olmoshlari, agar o’sha olmoshga mantiqiy
urg’u berilsa lotin tilida ham qo’llaniladi;
ego laboro-men ishlayapman
ego laboro, tu non laboras - men ishlayapman, sen ishlamayapsan
Gapning ikkinchi darajali bo’laklaridan biri egaga tobe bo’ladi, u bilan birga egalar
guruhini tashkil qiladi. Qolganlari kesimga tobe bo’ladi va u bilan birga kesimlar
guruhini tashkil qiladi.
Gaplarda so’zning tartibi.
Lotin tilida so’z tartibi lotin tilining flektiv qo’rilishiga sabab bo’ladi. Tuslanish va
turlanishning bosh tizimi so’zning sintaksis rolini morfologik vositalarda
ifodalanishiga yo’l qo’yadi. So’zning qat’iy tartibiga emas guyoki bu tildagi joyni
anelitik qurilish orqali ifodalaydi.Lotin tili so’zning erkin tartibda joylashishiga
imkon beradi. Gapdagi so’zning o’rni undagi asosiy sintaktik funksiyani
bajarmaydi.
Ko’pincha odatiy tobe so’z o’ziga xos gaplar, jo’shqin neytral qabul qilingan
so’zlar bevosita deb ataladi.
Bevosita tartibli so’zlarda gap boshida ega (yoki egalar guruxi), gap oxirida
kesim (kesimlar guruxi) joylashadi. To’g’ridan to’g’ri to’ldirish mavjud paytda u
boshqaruvchi fe’l- kesim oldida turadi;
Filia rosas amat- qiz atirgulni sevadi
Qisman to’ldirishda ham boshqaruvchi fe’l-kesim oldida keladi.
81
Puellis narrare-qischa hikoya qilayapti
Bevosita va qisman to’ldirish mavjud ham usha fe’l kesimga tobe bo’ladi, qisman-
to’ldiruvchi bevosita to’ldiruvchining oldida turadi.
Magistra puellis fabulam narrat-o’qituvchi ertakni qizlarga hikoya qilayapti.
Sifat yoki egalik olmoshlari bilan ifodalangan aniqlovchi bevosita tartibli so’zlar
mavjud paytda odatda aniqlovchidan keyin turadi; filia mea-mening qizim
ega gruppasi kesim gruppasi
ega kesim
Turlari:
ega-aniqlovchi hol-to’ldiruvchi bevosita tuldiruvchi
Gapning
Ikkinchi
darajali
bo’laklari
aniqlovchi hol aniqlovhi bevosita
to’ldiruvchi
to’ldiruvchi
Filia mea filiae tuae rosampulchram dat- Mening qizim sening qizingga chiroyli
atirgillarni berayapdi. Ko’pincha odatiy tartib ular yonida buziladigan maylli
so’zlar teskeri so’zlar deyiladi. So’z teskari joylashgan paytda asosiy fikrning
muhimligi undagi yoki uning ichgida gapning bo’laklari gapdagi noodatiy o’rnini
ko’rsatadi, ko’pincha uni oldinga qarab harakat qilishini ham ko’rsatadi;
Rosas filiam amat – Qizim atirgulni yaґxshi ko’radi.(qandaydir boshqa gilni
emas)
Supin
(
Sifatdosh)
Supinum - fe’l so’z turkumidan kelib chiqqan bo’lib, fe’lning o’zagiga – tu
suffiksini qo’shish bilan yasaladi va YI-turlanish bilan bog’liq bo’ladi.
Supinum faqat ikkita kelishik bilan qo’llaniladi: accusativus (captum – supinum
I) va ablativus (captu – supinum II).
Tushum kelishigida sifatdoshning partisipium perfecti passivini neutrum rodi
formasiga to’g’ri keladi.
Masalan; captus, capta, captum- olingan,( взятый, взятая, взятое.)
82
Shundan qo’yidagi qoida kelib chiqadi, ya’ni participium perfecti passividagi
o’zakga yuqoridagi qo’shimcha bilan birga rod qo’shimchalari ham qo’shiladi. Bu
holda albatta supinum I - um-ni oladi;
Do'stlaringiz bilan baham: |
