Lot transporto tashiyman ijtimoiy moddiy ishlab chiqarish

Transport (lot. transporto — tashiyman) — ijtimoiy moddiy ishlab chiqarish. tarmogʻi, yuklarni va yoʻlovchilarni bir joydan ikkinchi joyga eltishni, mamlakat viloyat va tumanlari, korxonalari, xalq xoʻjalik tarmoqlari oʻrtasida, shuningdek, mamlakat ichida ayirboshlash va aloqani taʼminlaydi.

Quyidagi T.lar mavjud: yer usti T. i (temir yoʻl, avtomobil, quvur yoʻllari), suv T.i (dengiz va daryo), havo T.i (aviatsiya). Vazifasiga koʻra ichki ishlab chiqarish. (sanoat) T.iga vaumumiy foydalaniladigan T.ga boʻlinadi. BuT. turlari bilan bir qatorda shaxsiy foydalaniladigan avtotransportlarxam mavjud. Vazifasi xususiyatiga koʻra, temir yoʻlovchilar va yuk tashuvchi T.ga boʻlinadi. Ichki ishlab chiqarish. transporti bevosita moddiy neʼmatlar ishlab chiqarish. jarayoniga xizmat qiladi va korxona ishlab chiqarish. vositalarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Umumiy foydalaniladigan T. (yer usti, suv va havo) ijtimoiy ishlab chiqarish.da muhim sohani tashkil etadi. Umumiy foydalaniladigan T.ning moddiy ishlab chiqarish. tarmogʻi sifatida paydo boʻlishi sanoat toʻntarishi bilan bogʻliq.

Mamlakatlar oʻrtasida tashqi savdoning oʻsishi dengiz kemachiligining rivojlanishiga turtki berdi. Avtotransport 19-asrning oxirida paydo boʻldi, 20-asrning 20-yillarida qisqa masofaga yuk va yoʻlovchilar tashishni amalga oshirib, temir yoʻl va daryo Transport bilan raqobat qila boshladi. Fuqaro havo T.i 20-asrning 1-choragida vujudga keldi.

20-asrda jahon transporti tizimi juda kjsaldi. Rivojlangan mamlakatlarda T. tizimlarining barcha T. turlari (AQSH, Kanada) yoki ayrim T. turlari (Gʻarbiy Yevropa mamlakatlari, Yaponiya)ning yuksak darajada rivojlanganligi bilan tavsiflanadi.

20-asr boshlariga qadar Oʻzbekistonda yuk va yoʻlovchilar, asosan, temir yoʻl, otulov T.larida, tuya, xachir va boshqa yuk tashuvchi hayvonlarda tashilgan. 20-asrning 20-yillaridan avtomobil va xavo T.i, yirik sanoat korxonalari qurilishi bilan sanoat T.i vujudga keldi. 80-yillar oxiriga kelib respublika T.ining moddiytexnika bazasi birmuncha yaxshilandi. Sanoat va qishloq xoʻjaligi.da ishlab chiqarish.ning oʻsishi, keng miqyosdagi kapital qurilishi va transport moddiytexnika bazasining yuksalishi bilan yuk va yoʻlovchilar tashish hajmlari ham orta bordi.

Respublika mustakillikka erishganidan keyin T.ning xalq xoʻjaligiga va ahrliga xizmat koʻrsatishini tubdan yaxshilash va T.ni boshqarish tizimini takomillashtirish maqsadlarida "Oʻzbekiston havo yoʻllari" milliy aviakompaniyasi (1992 y. 28 yanvar), "Oʻzbekiston avtomobil transporti" davlataksiyadorlik korporatsiyasi (1993 y. 8 yanvar), "Oʻzbekiston temir yoʻllari" davlataksiyadorlik kompaniyasi (1994 y. 7 noyab.) va boshqa idoralar tashkil etildi. Mamlakatda T. korxonalari davlat ishtirokidagi aksiyadorlik, ochiq turdagi aksiyadorlik, masʼuliyati cheklangan jamiyatlarga, jamoa korxonalariga aylantirildi. Respublikada avtotransport vositalarining bir qismi (avtobuslar, yuk va yengil mashinalar) jamoa xoʻjaliklari, fuqarolarning mulkiga aylandi.

Oʻzbekiston Respublikasida umumiy foydalaniladigan yuk va yoʻlovchilar tashuvchi T.ning barcha turi —temir yoʻl, avtomobil, aviatsiya, shahar elektr transporti (tramvay,, trolleybus, metropoliten), daryo T.i, quvur yoʻllari transporti, shuningdek, umumiy foydalanilmaydigan (sanoat) transporti turlari — temir yoʻl, avtomobil, tasmali. transport, osma arqon transporti rivoj topgan (yana q. Avtomobil transporti, Daryo transporti, Dengiz transporti, Havo transporti, Temir yoʻl transporti, Shahar transporti).

Respublikaning T. tizimi temir yoʻl, avtomobil yoʻllari, zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan temir yoʻl vokzallari, styalari, bekatlari, yuk omborlari, pristanlar, gʻavo flotining yirik aerovokzallari va boshqa infratuzilma boʻlinmalarini qamraydigan xalq xoʻjaligi kompleksini tashkil etadi.

Vazirlar Mahkamasi tomonidan «Transport vositalarini majburiy texnik koʻrikdan oʻtkazish tartibini takomillashtirishga doir qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida»gi qaror qabul qilindi. Qarorga muvofiq, 2021-yil 1-sentabrdan barcha transportlarga texnik koʻrikdan oʻtgani toʻgʻrisidagi talonlarni berish amaliyoti bekor qilinadi (xorijiy davlatlarga chiqadigan transportlar bundan mustasno). Shuningdek, qaror bilan transport vositalarini majburiy texnik koʻrikdan oʻtkazish tartibi toʻgʻrisidagi nizom ham tasdiqlandi^[1].

"Transport turlari. Transport turlari: Beshta asosiy transport turi mavjud: temir yo'l

Beshta asosiy transport turi mavjud: temir yo'l, avtomobil, suv, havo va quvur liniyasi. Ularning har birining nisbiy ahamiyatini avtomobil yo'llarining uzunligi, transport hajmi, rentabelligi va transport oqimlarining mazmuni (tashiladigan tovarlar tarkibi) bilan baholash mumkin. Quyida biz ushbu parametrlarga asoslanib, har bir transport turini batafsil ko'rib chiqamiz.
Har bir transport turining rolini tushunish uchun ularning daromadlari va tashish hajmini solishtirish foydali bo'ladi. Tijorat transportini tavsiflovchi tegishli ma'lumotlar 10.2 va 10.3-rasmlarda ko'rsatilgan. Tonnomil yuk aylanmasining standart ko'rsatkichi bo'lib, yuk tashish hajmi (tonnalarda) va tashish masofasi (millarda) haqida ma'lumotni o'z ichiga oladi. Ushbu ko'rsatkichning qiymati har bir sayohatdagi yukning og'irligini marshrut uzunligiga ko'paytirish orqali olinadi. Raqamlar transportning har bir turi bo'yicha tashish hajmining o'sishini va bir tonna-mil uchun havo va avtomobil transporti daromadlarining nisbiy o'sishini ko'rsatadi.
Temir yo'l tarmog'i. Tarixiy jihatdan, AQShning kontinental qismida yuk tashishning asosiy qismi temir yo'l orqali amalga oshirilgan. Qo'shma Shtatlarda mamlakatning deyarli barcha shahar va qishloqlarini bog'laydigan keng temir yo'l tarmog'i erta paydo bo'ldi; Bu ikkinchi jahon urushi oxirigacha temir yo'llarning shaharlararo yuk tashish tonnaji bo'yicha boshqa transport turlaridan o'zib ketganini tushuntiradi. Buning sababi shundaki, temir yo'llar yirik yuklarni tejamkor tashishni ta'minlagan, shu bilan birga bir qator yuklarni taklif qilgan. qo'shimcha xizmatlar, buning natijasida ular transport bozorida deyarli monopol pozitsiyani egalladilar. Biroq, urushdan keyin temir yo'llarga jiddiy raqobatchi bo'lgan avtomobil transportining jadal rivojlanishi boshlandi va transportning umumiy daromadlari va umumiy yuk aylanmasida ikkinchisining nisbiy ulushi pasaya boshladi.
1990-yilda temir yoʻllar butun shaharlararo yuk tashishning 37,4% ni tashkil etdi, bu tonnanomlarda ifodalangan. Prognozlarga ko'ra, 2000-yillarda ushbu transport turi taxminan bir xil bozor ulushi bilan kirishi kerak edi. Nisbiy bozor ulushining bunday barqarorlashuvi temir yo'l transporti jiddiy tanazzulga yuz tutgan 1947-1970 yillardagi vaziyat bilan solishtirganda muhim yutuqdir: 1947 yilda temir yo'llarning umumiy yuk aylanmasining tonna-mildagi ulushi 54,0 foizni tashkil etgan bo'lsa, 1958 yilda u allaqachon 39,2%, 1980 yilda - 36,4 va 1992 yilda - 37,0% edi. Daromadning pasayishi yanada keskin: 1950 yildagi deyarli 40% dan 1982 yilda 20,9% gacha.
Temir yo'llar bir paytlar Qo'shma Shtatlardagi eng uzun transport tarmog'i bo'lgan, biroq ular ikkinchi jahon urushidan keyin qurilishi kengaygan avtomobil yo'llari bilan almashtirilgan. 1982 yilda mamlakat temir yo'llari uzunligi 165 000 milni tashkil etgan bo'lsa, 1989 yilga kelib "Staggers temir yo'llari to'g'risida" gi qonun qabul qilingandan keyin temir yo'llarni bekor qilish qoidalarini liberallashtirish natijasida 148 000 milya qisqartirildi.
Temir yo'llarning ahamiyati hanuzgacha ularning katta hajmdagi yuklarni uzoq masofalarga samarali va nisbatan arzon tashish qobiliyati bilan belgilanadi. Temir yo‘l transporti temir yo‘l yo‘llari, harakatlanuvchi tarkiblar, marshallyorlar va depolar narxining yuqoriligi tufayli yuqori doimiy xarajatlar bilan tavsiflanadi. Qayerda o'zgaruvchan qism temir yo'llarda foydalanish xarajatlari past. Bug'dan teplovozlarga o'tish har bir milga o'zgaruvchan xarajatlarni kamaytirdi va elektrovozlarni joriy etish yanada ko'proq xarajatlarni tejash imkonini beradi. Kasaba uyushmalari bilan tuzilgan yangi shartnomalar xodimlar sonini qisqartirdi, bu esa o'zgaruvchan xarajatlarning qo'shimcha qisqarishiga olib keldi.
Nisbatan yaqinda temir yo'l transportini ixtisoslashtirish tendentsiyasi paydo bo'ldi. Yuk aylanmasining asosiy qismi temir yoʻllarga suv yoʻllaridan uzoqda joylashgan togʻ-kon manbalaridan mineral xomashyo (koʻmir, ruda va boshqalar) eksporti hisobiga taʼminlanadi. Temir yo'l transportida doimiy va o'zgaruvchan xarajatlar nisbati shundayki, shaharlararo tashish hali ham uning uchun foydalidir.
So'nggi 50 yil ichida AQSh temir yo'llari avtomobil, suv va boshqa yuk tashish turlari bo'yicha bozordagi o'rnini qisman yo'qotdi. Ushbu tendentsiyaga qarshi turish uchun Union Pacific (UP) kabi ba'zi temir yo'l kompaniyalari boshqaruvni soddalashtirish, operatsiyalarni yaxshilash, xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilash va xarajatlarni kamaytirish bo'yicha bir qator tashabbuslarni amalga oshirdi. AQShning ikkinchi yirik temir yo'l kompaniyasi UP 1987 yilda mijozlar ehtiyojini qondirish, resurslardan samarali foydalanish, rentabellikni oshirish va o'sishni tezlashtirishga qaratilgan umumiy sifat menejmenti dasturlari bilan qayta qurishni boshladi.
Korxonaning ilg‘or texnologiyalarni o‘zlashtirgani muvaffaqiyatga erishdi. Mijozlarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha 160 ta hududiy bo‘linmalarning yagona bo‘limga birlashtirilgani misol bo‘la oladi milliy markaz mijozlarga xizmat Sent-Luisda joylashgan. Ushbu markaz har kuni turli xil profildagi 20 ming so'rovni ko'rib chiqadi - buyurtma berishdan tortib to tovarlarni o'tkazish uchun so'rovlargacha.
Kompaniya innovatsiyalarining yana bir misoli Omaxa shahrida yangi markazlashtirilgan dispetcherlik markazining tashkil etilishidir. 100 yil muqaddam omborlarda joylashgan markaz eng so‘nggi texnologiyalar bilan jihozlangan bo‘lib, o‘nta hududiy dispetcherlik markazlari faoliyatini birlashtiradi. Tekshirish markazining har bir devorida, teng uzunlikdagi uzunlik bo'ylab futbol maydoni, dispetcher nazorati ostidagi hududda olib borilayotgan ishlarning barcha bosqichlarini kuzatish imkonini beruvchi bir qator videoekranlar kuchaytirildi. Yorqin rangli displeylar poezdlar va temir yo'llarning holati, tashilgan yuklar va ta'mirlash brigadalarining joylashuvi haqida ma'lumot beradi. Kompyuterlar va mobil telefonlar poezdlar va dispetcherlik markazi o'rtasida aloqa o'rnatish uchun ishlatiladi. Dispetcherlik markazi har bir haydovchi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa o‘rnatadi, bu esa markaz xodimlariga barcha masalalardan doimiy xabardor bo‘lish va tashishni operativ boshqarish imkonini beradi.
Avtomobil transporti
Havo transporti
Temir yo'l transporti