Лойиха тахлил марузалар курси- 2009. doc

10.2.
Лойиҳани
 
ишлаб
 
чиқиш
 
жараёнидаги
 
асосий
 
муаммолар
 
Иқтисодиётни
қайта
қуриш
жараёнида
икки
муҳим
институционал
муаммо
кузатилади
. 
Биринчидан
, 
бу
мавжуд
ҳукумат
муассасаларини
ислоҳ
қилиш
зарурати
, 
иккинчидан
, 
илгари
мавжуд
бўлмаган
янги
институтларни
ташкил
этиш
. 
Институционал
муаммоларни
ҳарактерлаш
учун
кўпинча
зарур
ечимларни
топишга
тўсқинлик
қилувчи
юзаки
атамалар
қўлланилади
. 
Мисол
учун
, 
қийинчиликка
учраган
лойиҳа
ҳақида
унинг
“
раҳбарлари
заиф
” 
дейилса
, 
лойиҳа
муваффақиятини
“
лойиҳанинг
ҳаракатчан
менежери
” 
билан
боғлашади
. 
Молиявий
фаолиятни
назорат
қилишда
юзага
келган
қийинчиликларни
эса
кўпинча
бухгалтерияда
персонал
компьютерларнинг
йўқлиги
билан
изоҳлашади
, 
ходимлар
ва
маъмуриятнинг
қониқарсиз
иши
эса
, 
ходимларда
етарли
малака
йўқ
, 
деб
осонгина
изоҳлаб
қўйилади
. 
Аммо
бу
кўриниб
турган
камчиликларни
тузатиш
бўйича
таклиф
қилинган
қарорлар
кўпинча
навбатдаги
муаммолар
қатламини
аниқлашнинг
анча
қиммат
турадиган
йўлидир
. 
Албатта
, 
яхши
менежер
керак
. 
Лекин
менежерлар
аслида
ишга
лаёқатли
бўлсалару
, 
бир
-
бирига
зид
талабларга
дуч
келишса
ҳамда
бу
зиддиятни
ечиш
ваколатига
эга
бўлишмаса
, 
менежерларни
ўзгартиришдек
кўп
вақт
талаб
қилувчи
ва
қиммат
турувчи
жараён
хеч
қандай
ижобий
натижа
бермайди
. 
Шу
сингари
ҳақиқий
муаммо
бухгалтерия
ҳисобини
автоматлаштириш
эмас
, 
балки
аниқ
ахборотнинг
келиб
туриши
бўлса
, 
компьютер
ўрнатиш
билан
масала
ечилиб
қолмайди
.
Кўпгина
давлатларда
вазирликлардаги
бюджет
ҳисоб
-
китобларида
персонал
компьютерларни
қўллаш
нафақат
ахборотларни
қайта
ишлаш
ҳажмларини
кўпайтириш
ва
тезлигини
ошириш
туфайли
, 
шунингдек
, 
вазирликлар
раҳбарларига
ахборот
тизимининг
ўзини
ўзгартириш
имконини
бергани
учун
ҳам
муваффақиятли
бўлди
. 
Натижада
ҳисоботларни
топшириш
тартиби
соддалашди
ва
шу
қадар
тезлашдики
, 
топшириш
муддатлари
ҳафта
ва
ойлар
ўрнига
кунларгача
қисқарди
ҳамда
турли
хилдаги
ва
ҳажмдаги
харажатлар
оқибатини
анча
аниқроқ
баҳолаш
тизимини
ўрнатишга
эришилди
. 
Худди
шунингдек
, 
айрим
ҳолларда
ходимлар
малакасининг
етишмаслиги
уларнинг
қониқарсиз
ишлашининг
вазифаларини
белгилашда
аниқлик
етишмаслиги
, 
хизматда
кўтарилиш
имкониятлари
чекланганлиги
каби
омилларга
нисбатан
иккинчи
даражали
сабаби
бўлиши
мумкин
. 
Бу
омилларда
ўзгариш
ясамасдан
туриб
, 
ходимларни
ўқитиш
борасидаги
чора
-
тадбирлар
кутилган
натижани
бермайди
. 
Хулоса
қилиб
айтганда
, 
лойиҳаларни
амалга
ошираётганда
пайдо
бўладиган
кўпгина
институционал
муаммолар
жуда
чуқур
сабабларга
эга
. 
Бу
сабабларни
аниқламасдан
туриб
эса
узоқ
муддатли
қарорлар
қабул
қилиш
қийин
. 
Санаб
ўтилган
қийинчиликлардан
кўпини
ҳал
этиш
ўнлаб
йилларни
талаб
қилиши
мумкин
. 
Чунки
улар
чуқур
иқтисодий
, 
техник
, 
ижтимоий
ва
маданий
чекланишларни
акс
эттиради
. 
Янги
институтлар
ўз
жамиятида
илдиз
отиши
ва
ўз
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

74 
маданий
муҳитига
мослашиши
керак
. 
Техник
ва
бошқарув
лаёқати
сиёсатни
самарали
режалаштириш
, 
ишларни
дастурлаш
, 
молия
ва
кадрларни
бошқариш
ва
ҳозирги
замон
ташкилотининг
бошқа
муҳим
вазифаларини
бажаришни
таъминлаши
учун
аста
-
секин
яхшиланиб
бориши
керак
. 
10.3.
Зарурий
 
институтларни
 
ташкил
 
этишга
 
таъсир
 
этувчи
 
омиллар
 
Зарурий
институтларни
ташкил
этиш
қуйидаги
уч
гуруҳ
омиллар
таъсирида
мураккаблашади
. 
Булар
: 
а
) 
ноқулай
сиёсий
шарт
-
шароитларнинг
салбий
таъсири
; 
б
) 
лойиҳа
олдига
қўйилган
мақсадларнинг
мураккаблиги
; 
в
) 
лойиҳанинг
инвестициядан
кейинги
босқичига
эътиборсизлик
. 
Шу
туфайли
институционал
муаммоларни
аниқлаш
, 
баҳолаш
ҳамда
ечиш
борасида
тавсиялар
ишлаб
чиқиш
учун
ушбу
омилларни
эътиборга
олиш
зарур
. 
Сиёсий
 
омиллар
 
таъсири
. 
Барча
ривожлантириш
лойиҳалари
ҳоҳ
у
давлат
секторида
, 
ҳоҳ
у
хусусий
секторда
бўлсин
, 
ҳукумат
макроиқтисодий
сиёсатининг
ҳамда
бу
сиёсатни
ўзида
мужассамлаштирган
қонунлар
ва
меъёрий
хужжатлар
кучли
таъсири
остида
бўлади
. 
Агар
ташкилий
тузилмалар
ўз
куч
ва
ресурсларини
сиёсий
қарорларининг
салбий
таъсирига
қарши
курашга
сарфлашга
мажбур
бўлсалар
, 
бу
тузилмалар
узоқ
истиқболга
муваффақият
билан
ишлай
олмайдилар
. 
Ҳукумат
сиёсати
лойиҳа
амалга
оширилаётган
иқтисодий
шарт
-
шароитларни
бузиб
кўрсатса
, 
институционал
муаммолар
сони
ортиб
кетади
. 
Асосланмаган
валюта
алмашув
курси
ёки
савдо
сиёсати
нафақат
лойиҳа
бўйича
олинадиган
даромадлар
даражасига
таъсир
кўрсатади
, 
шунингдек
, 
экспорт
-
импорт
операциялари
йўлидаги
тўсиқларни
енгиш
кабиларга
ортиқча
куч
келишга
олиб
келади
.
Айниқса
, 
давлатнинг
баҳо
ва
бюджет
сиёсати
лойиҳанинг
иқтисодий
ва
молиявий
фаолиятига
катта
таъсир
кўрсатади
. 
Шунингдек
, 
бунинг
таъсирида
лойиҳа
менежерлари
ҳамда
ходимлар
фаолияти
баҳолаш
мумкин
бўлмай
қолади
. 
Чунки
ташкилотнинг
қониқарсиз
ишига
доимо
яхши
ишлашга
ҳалақит
бераётган
сиёсий
вазият
сабаб
қилиб
кўрсатиш
мумкин
. 
Давлат
томонидан
тартибга
солиш
, 
назорат
қилиш
ва
бевосита
аралашувнинг
мураккаб
тизими
мавжудлиги
таъсирида
сиёсий
вазиятнинг
салбий
таъсири
янада
чуқурлашиши
мумкин
. 
Мақсадлар
 
мураккаблиги
. 
Кўпчилик
истеъмолчилар
ва
манфаат
кўрувчилар
талабини
ифода
этувчи
йирик
, 
ижтимоий
йўналтирилган
ривожлантириш
лойиҳаларида
кўп
ҳолларда
лойиҳа
мақсади
ва
унга
эришиш
воситаларини
белгилаш
қийин
бўлади
. 
Бунга
мисол
тариқасида
таълим
дастури
ва
минерал
ўғитлар
ишлаб
чиқаришга
инвестиция
сарфлари
лойиҳаларини
таққослашимиз
мумкин
. 
Маълумотли
ва
ўзгарувчан
шароитларга
тез
мослашувчан
кишиларни
тайёрлаш
вазифасини
маълум
миқдордаги
ўғит
ишлаб
чиқариш
вазифасига
кўра
баҳолаш
қийин
. 
Ўқитиш
дастурида
мақсадга
эришиш
усуллари
ҳам
анча
мураккаб
ва
ноаниқдир
. 
Айрим
лойиҳаларда
мақсадлар
аниқ
-
равшан
бўлсада
, 
улар
шунчалик
кўпки
, 
уларнинг
ҳаммасига
бир
текис
эришишни
таъминлаб
бўлмайди
. 
Мисол
учун
, 
туманларни
комплекс
ривожлантириш
лойиҳалари
қишлоқ
хўжалиги
ишлаб
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

75 
чиқаришни
кўтариш
, 
инфратузилмани
ривожлантириш
, 
ижтимоий
хизматларни
кенгайтириш
, 
маданий
анъаналарни
ўзгартириш
каби
мақсадларга
дуч
келди
. 
Ижтимоий
йўналтирилган
лойиҳалар
кўп
сонли
аҳоли
билан
иш
кўрадики
, 
лойиҳа
агентлиги
уларга
доим
ҳам
бевосита
таъсир
кўрсата
олмайди
Лойиҳанинг
 
инвестициялардан
 
кейинги
 
босқичига
 
эътиборсизлик
. 
Лойиҳаларни
амалга
оширишдан
кейинги
босқичга
доим
ҳам
етарлича
эътибор
берилавермайди
. 
Кўпинча
бу
ҳолат
қарор
қабул
қилувчи
шахсларнинг
асосий
эътибори
инвестициялаш
босқичига
жамлангани
ҳолда
, 
эксплуатация
ва
жорий
хизмат
масалалари
эътибордан
четда
қолишида
намоён
бўлади
. 
Бунинг
оқибатида
лойиҳадан
олинаётган
даромад
камаяди
, 
асосий
фондлар
қисқариб
кетади
ҳамда
ташкилий
тузилма
ривожланишида
жиддий
молиявий
ва
бошқарув
муаммолари
келиб
чиқади
. 
Лойиҳани
амалга
оширишдан
манфаатдор
бир
қанча
ташкилотлар
ва
шахсларни
санаб
ўтиш
мумкин
. 
Лекин
лойиҳа
тугалланиши
биланоқ
уни
самарали
эксплуатация
қилиш
учун
зарур
бўлган
ресурлар
билан
таъминлаш
ҳамда
маъмурий
бошқарув
тизими
томонидан
етарлича
эътибор
бериш
борасида
муаммолар
пайдо
бўлади
.
Лойиҳани
эксплуатация
қилиш
босқичига
эътиборсизликнинг
кўринишларидан
бири
техник
хизмат
кўрсатиш
харажатлари
ва
ундан
келадиган
даромадларга
кам
аҳамият
берилишидир
. 
Бу
соҳага
етарли
эътибор
берилиши
лойиҳадан
кутилаётган
самарани
янада
оширади
. 
Лойиҳани
эксплуатация
қилиш
босқичига
эътиборсизлик
оқибатларидан
бири
қайтарилиб
турувчи
инвестиция
харажатлари
етарли
даражада
таҳлил
қилинмаслигидир
. 
Бунинг
устига
, 
бу
харажатларни
қоплаш
манбалари
зарур
даражада
режалаштирилмайди
. 
Лойиҳани
ўраб
турган
муҳитга
нисбатан
уни
бошқаришнинг
уч
жиҳатига
алоҳида
тўхталиб
ўтиш
зарур
: 
1. 
Стандарт
ва
тажриба
лойиҳаларидан
фойдаланиш
. 
2. 
Ишларни
мувофиқлаштириш
услублари
. 
3. 
Бошқарув
назоратини
такомиллаштириш
бўйича
чора
-
тадбирлар
. 
Инфратузилмалар
, 
коммунал
иншоотлар
ва
йирик
саноат
корхоналари
қуриш
лойиҳалари
ташкилий
жиҳатдан
бирмунча
афзалликка
эгалар
, 
яъни
улар
учун
зарур
ташкилий
тадбирлар
ва
технологиялар
, 
стандарт
ечимлар
мавжуд
. 
Кўпчилик
лойиҳалар
учун
эса
стандарт
ечимлар
, 
технологияларни
қўллаб
бўлмайди
. 
Бундай
шароитда
мослаштириш
қобилияти
ташкилий
тузилманинг
муваффақият
гарови
бўлиши
мумкин
. 
Айрим
ҳолларда
лойиҳани
амалга
оширувчи
ташкилотга
мураккаб
институционал
ва
моддий
-
техник
талаблар
қўйиладиган
битта
йирик
лойиҳадан
кўра
, 
ўрнатилган
график
бўйича
бир
нечта
тажриба
-
синов
учун
лойиҳаларни
амалга
ошириш
мақсадга
мувофиқ
бўлиши
мумкин
. 
Экспериментал
лойиҳаларга
муқобил
вариант
- 
кичик
дастурларни
субпудратчи
ташкилотларга
топширишдир
. 
Бунда
бош
пудратчи
бундай
дастурларни
молиялаштириш
, 
техник
ёрдам
кўрсатишни
ўз
зиммасига
олади
.