Лойиха тахлил марузалар курси- 2009. doc

Кўзда
 
тутилмаган
 
баҳо
 
ўзгаришлари
.
Баҳонинг
кўзда
тутилмаган
ўзгариши
билан
боғлиқ
тузатишлар
асосий
смета
тузилганидан
сўнг
лойиҳанинг
алоҳида
компонентлари
учун
баҳолар
ўзгариши
туфайли
лойиҳа
қийматининг
мумкин
бўлган
ўзгаришини
акс
эттиради
. 
Бундай
кўзда
тутилмаган
харажатлар
валюта
курси
ўзгаришини
ҳисобга
олиш
учун
миллий
ва
хорижий
валюталарда
алоҳида
-
алоҳида
ҳисобланади
. 
Кўзда
тутилмаган
баҳо
ўзгаришлари
лойиҳанинг
молиялаштиришга
бўлган
эҳтиёжини
таҳлил
этишда
фойдаланиладиа
, 
лойиҳа
мақсадга
мувофиқлигини
аниқлаш
учун
ўтказиладиган
иқтисодий
ва
молиявий
таҳлилда
қўлланилмайди
, 
чунки
бундай
таҳлиллар
барқарор
баҳоларга
асосланади
. 
Кўзда
тутилмаган
баҳо
ўзгаришларининг
вазиятга
мос
келувчи
даражасини
аниқлаш
учун
икки
омилни
кўриб
чиқиш
зарур
: 
1. 
Лойиҳани
амалга
ошириш
муддатларида
мамлакат
ичида
ва
жаҳонда
кутилаётган
инфляция
даражалари
. 
2. 
Умумий
инфляция
тенденцияларидан
алоҳида
турдаги
ишлар
ва
хизматларга
бўлган
ички
ва
ташқи
баҳолар
фарқининг
кутилаётган
даражаси
. 
Агар
лойиҳа
бўйича
тузилган
шартномаларда
бажарилган
ишлар
ёки
ускуналар
баҳосини
индексация
қилишнинг
маълум
усуллари
келишиб
олинган
бўлса
, 
бундай
ҳолат
заҳира
миқдорини
аниқлашда
ҳисобга
олиниши
керак
. 
Кўзда
тутилмаган
баҳо
ўзгаришлари
заҳираси
ҳар
бир
йил
учун
ҳисобланиб
, 
лойиҳани
амал
қилиш
муддати
бўйича
қўшиб
чиқилади
.
Лойиҳанинг
техник
жиҳатларини
ишлаб
чиқиш
ҳеч
бўлмаганда
лойиҳани
амалга
оширишнинг
ким
, 
нимани
ва
қачон
бажарилиши
кўрсатиб
ўтилган
дастлабки
режасини
тузишни
ўз
ичига
олиши
керак
. 
Бундай
фаолият
баъзида
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

62 
тармоқли
таҳлил
ёки
критик
йўл
услубида
таҳлил
деб
юритилади
. 
Охирги
атама
дастурларни
баҳолаш
ва
изоҳлаш
услуби
каби
мураккаб
тизимларни
ўз
ичига
олади
. 
Бу
тизимлар
бир
тадбир
бошланишидан
олдин
тугалланиши
керак
бўлган
ёки
белгиланган
муддатда
тугалланмай
қолиши
бутун
лойиҳа
бўйича
ишларнинг
кечикишига
олиб
келиши
мумкин
бўлган
тадбирларни
аниқлашга
мўлжалланган
. 
Бу
тизимлар
йирик
фуқаро
иншоотларини
ўз
ичига
олган
лойиҳаларни
режалаштиришнинг
самарали
воситаси
бўлсада
, 
бошқа
лойиҳалар
учун
тадбирлар
кетма
-
кетлигини
белгиловчи
ва
изоҳлар
билан
тўлдирилган
оддий
календар
режалари
ҳам
етарли
ҳисобланади
. 
Ҳар
иккала
ҳолда
ҳам
ўз
вақтида
бажарилиши
лойиҳани
амалга
оширишга
таъсир
кўрсатувчи
тадбирларни
аниқлаш
ва
уларни
тугаллашга
етарли
вақтни
таъминлаш
керак
. 
Бу
тадбирларни
етарли
даражада
режалаштирмаслик
оқибатида
лойиҳани
режалаштириш
муддатлари
чўзилиб
кетиши
мумкин
. 
Лойиҳани
амалга
ошириш
бўйича
ишлар
графиги
реал
, 
яъни
корхоналар
ва
шахсларнинг
имкониятлари
даражасига
асосланган
бўлиши
шарт
. 
Ҳаддан
ортиқ
оптимистик
графиклардан
фойдаланиш
салбий
натижаларга
, 
оператив
режалаштиришнинг
издан
чиқиши
, 
ишлар
режадан
орқада
қолганда
турли
ташкилотлар
ўртасида
келишмовчиликларга
олиб
келади
. 
Бундан
ташқари
ишлар
графиги
нореал
тузилганда
иқтисодий
ва
молиявий
таҳлилда
нотўғри
хулосаларга
келишга
сабаб
бўлади
.
 
Муҳокама
учун
саволлар
: 
1.
Лойиҳаларни
техник
таҳлил
қилишдан
мақсад
. 
2.
Техник
таҳлил
қилишнинг
асосий
вазифаларини
айтинг
. 
3.
Техник
таҳлил
таркиби
. 
4.
Лойиҳанинг
қандай
компонентлари
мавжуд
?
5.
Лойиҳа
кўлами
деганда
нима
тушунилади
?
6.
Ўзаро
бир
-
бирининг
ўрнини
босадиган
компонентлар
деб
нимага
айтилади
?
7.
Ўзаро
бир
-
бирини
тўлдирувчи
компонентлар
деб
нимага
айтилади
?
8.
Мустақил
компонентлар
деб
нимага
айтилади
?
9.
Харажатлар
сметаси
нима
?
10.
Харажатлар
сметаси
қандай
қисмларни
ўз
ичига
олади
?
11.
Лойиҳани
амалга
ошириш
бўйича
ишлар
графиги
қандай
тузилади
?
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

63 
8-
мавзу
. 
Экологик
 
таҳлил
. (2 
соат
) 
Режа
: 
 
8.1.
Экологик
таҳлилнинг
моҳияти
ва
вазифаси
. 
8.2.
Атроф
-
муҳитни
ҳимоя
қилишни
молиялаштириш
манбалари
. 
 
Адабиётлар
:
Электрон
дарсликлар
, 
кадоскоп
, 
компьютер
, 
слайдлар
:
 
Таянч
 
иборалар
: 
Экологик
 
таҳлил
, 
экологик
 
лойиҳалар
, 
экологик
 
бошқариш
, 
экотизим
, 
халқаро
 
нодавлат
 
ташкилотлар
, 
ЭКОСАН
, 
атроф
-
муҳит
, 
лойиҳа
-
смета
 
харажатлари
, 
экологик
 
лойиҳаларни
 
молиялаштириш
, 
индивидуал
 
меъёр
. 
 
8.1.
Экологик
 
таҳлилнинг
 
моҳияти
 
ва
 
вазифаси
 
Ҳозирги
давр
фан
-
техника
тараққиётининг
жадаллашиши
ва
инсоннинг
табиатга
таъсири
кучайганлиги
билан
ажралиб
туради
. 
Бу
ҳолатни
ҳисобга
олган
ҳолда
микро
ва
макро
кўламда
тузилаётган
лойиҳалардан
ҳар
бирининг
экологик
мувозанатга
таъсири
мустақил
экологик
экспертлар
томонидан
баҳоланиши
шарт
. 
Агар
тижорат
лойиҳалари
экологик
мувозанатга
салбий
таъсир
этса
, 
бундай
лойиҳалар
молиялаштирилмайди
. 
Шу
билан
бирга
давлат
томонидан
экологияни
яхшилашга
қаратилган
нотижорат
лойиҳалари
ишлаб
чиқилади
. 
Бундай
лойиҳаларнинг
асосий
мақсади
фойда
олиш
эмас
, 
балки
экологик
мувозанатни
барқарорлаштириш
ва
аҳолининг
саломатлигини
мустаҳкамлашдан
иборат
.
Халқаро
нодавлат
ташкилотлари
, 
мисол
учун
, 
ЭКОСАН
каби
ташкилотлар
маълум
грант
лойиҳаларини
амалга
оширади
. 
Умуман
олганда
, 
экологик
лойиҳалар
грантлар
, 
давлат
бюджети
ва
ҳомийларнинг
маблағлари
ҳисобига
амалга
ошрилади
. 
Инвестиция
лойиҳалар
ҳам
экологик
таҳлилдан
ўтказилиши
талаб
этилади
. 
Агар
лойиҳада
экологик
вазиятга
(
сувга
, 
ҳавога
, 
ўсимлик
дунёсига
ва
бошқаларга
) 
таъсир
этувчи
технология
ёки
асбоб
-
ускуналар
бўлса
, 
уларнинг
экологияга
таъсирини
йўқотиш
учун
қўшимча
лойиҳа
-
смета
ҳужжатлари
тузилади
. 
Мисол
учун
, 
оддий
транспорт
воситаларидан
фойдаланишни
кўпайтириш
янги
трассалар
қуришни
тақозо
этади
. 
Бу
эса
ўз
навбатида
ландшафтнинг
ўзгариши
, 
аҳоли
оқимининг
ошишига
олиб
келади
. 
Айрим
ҳолларда
шу
жойнинг
табиатига
салбий
таъсир
кўрсатади
.
Саноат
ишлаб
чиқаришининг
ривожланиши
атроф
-
муҳит
ҳавоси
зарарли
чиқиндилар
билан
ифлосланишига
олиб
келиши
мумкин
. 
Бундай
ҳолларда
бу
салбий
натижаларни
самара
натижалари
билан
таққослаш
ва
бу
нисбатни
чуқур
таҳлил
қилиш
зарур
. 
Экологик
таҳлилнинг
асосий
вазифаси
лойиҳа
натижасида
юзага
келиши
мумкин
бўлган
потенциал
зарарни
олдиндан
белгилаш
ва
унинг
таъсирини
юмшатиш
ёки
батамом
тугатиш
йўлларини
топишдир
. 
Бу
жараён
лойиҳада
кўзда
тутилган
натижаларга
салбий
таъсир
кўрсатиши
керак
эмас
. 
Ташқи
муҳит
«
табиий
капитал
бўлиб
», 
у
иқтисодий
ривожланишни
жадаллаштиради
. 
Нотўғри
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

64 
режалаштирилган
лойиҳалар
эса
унинг
бузилишига
, 
миллий
капиталнинг
емирилишига
олиб
келиши
мумкин
. 
Экологик
бошқаришнинг
вазифаси
аҳолининг
табиий
таъсирларга
бўлган
талаби
билан
атроф
-
муҳитнинг
шу
талабни
қондира
олиш
имкониятлари
орасидаги
мувозанатни
(
балансни
) 
топишдан
иборат
. 
Лойиҳаларни
амалга
ошириш
«
экологик
сиғим
» 
потенциалини
камайтириши
керак
эмас
. 
Лойиҳаларни
амалга
оширишдан
олдин
уларнинг
атроф
-
муҳитга
мухим
таъсирларини
белгилаш
, 
лойиҳалар
таъсири
асосида
муҳит
бузилиб
кетгандан
кейин
уни
ўз
ҳолига
келтиришдан
афзалроқдир
. 
Шунинг
учун
ҳар
қандай
лойиҳанинг
экотизимга
келтирадиган
салбий
оқибатларини
чуқур
таҳлил
қилиш
талаб
этилади
. 
Агар
лойиҳа
экотизимга
меъёрдан
юқори
салбий
таъсир
кўрсатадиган
бўлса
, 
уни
янгидан
кўриб
чиқиш
, 
шундан
кейин
ҳам
вазият
ўзгармаса
, 
ундан
воз
кечиш
зарур
. 
Экотизим
битта
давлат
ҳудудидаги
муаммо
эмас
, 
балки
унинг
ўзгариши
бутун
ер
шарига
таъсир
кўрсатади
, 
жумладан
, 
Орол
муаммоси
. 
Шунинг
учун
экотизим
таҳлил
қилинганда
бир
мамлакат
манфаатларидангина
келиб
чиқиш
керак
эмас
.