Лойиҳа Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети

 
Хўжалик юритувчи субъектларнинг устав 
капиталидаги акция (улушлар)ни ва бошқа мулкий 
ҳуқуқларни олишда монополияга қарши талаблар 
 
Ишлаб чиқариш қувватидан турли хил мақсадларда 
фойдаланиш; 
Ягона тармоқда консентрациялашув (товарлар ва хизматлар 
фақат битта тармоқда сотилади);
Маълуотлар, билимлар, техник ва бошқарув тажрибасининг 
бир ишлаб чиқарувчидан бошқасига бериш имконияти; 
Ходимларни хар томонлама тайёрлаш ва улар оладиган 
маълумотларнинг хар хиллиги.
Бу талабнинг мавсумийлигида муҳим аҳамият касб этади, 
масалан, енгил саноат ёки автотрактор эҳтиёт қисмларини ишлаб 
чиқариш. Шулар билан бир қаторда, хусусан АҚШда 
диверсификация даромад қидирувчи қудратли монополистларнинг 
юқори даромад олиниши натижасида келиб чиққан. Уларда 
бирлаштириш ва кенгайтириш бир пайтда амалга оширилган.
Шу билан бирга диверсификация консентрациянинг юқори 
турувчи 
органларидан 
фаолиятнинг 
кўпгина 
соҳаларида 
кучайтиришни талаб қилади ва аниқ бозорда вазиятни назорат 
қилишни сусайтиради, бу корхонанинг рақобатбардошлигини 
сусайишига олиб келади.
Янги тармоққа кириб келиш харажатлари етарли даражада 
баланд бўлиши мумкин ва бу таҳмин қилинаётган даромаднинг 
камайишига олиб келади. Шунинг учун диверсификациянинг 
рационал характери хақида гаплашган маъқул.
Масофавий иқтисод 

---

176 
Йирик ва ривожланган корхоналар масофавий иқтисодга эга 
бўлишлари мумкин. Масофавий иқтисод (economie of cale)- бу 
иқтисодий 
тенгҳуқуқлилик, 
хар 
бир 
ишлаб 
чиқариладиганмаҳсулотлар узоқ вақт давомида маҳсулот ишлаб 
чиқариш ҳажми тушишидир.
Масофавий иқтисодиёт: 
Биринчидан, барча маҳсулотлар ҳажмига чиқариладиган 
маҳсулотлар ҳажмининг таъсири 
Иккинчидан, корхонанинг катталашуви натижасида меҳнат 
ихтисослашуви вужудга келиб, натижада ходимларнинг янада 
самарали ишлаши 
Учинчидан, иқтисодиётда асосий фондлардан янада тўлиқ 
фойдаланишга олиб келади. 
Иккинчи ва учинчи қоидалардан, асосий жиҳозлар ишлаб 
чиқариш ҳажмидан икки уч баробар кўпаяди.
Лекин масофавий иқтисодиётнинг бу уч факторларни барча 
тармоқларга тадбиқ қилиб бўлмайди. Хўш, биринчи фактор асосан 
кичик корхоналарда амал қилади, иккинчи ва учинчилари эса том 
маънода ишлаб чиқарувчи корхоналарда амал қилади. Шунингдек, 
ҳар бир маҳсулот нархи жуда йирик корхоналар учун ишлаб 
чиқариш ҳажмига нисбатан ошишига олиб келиши мумкин. 
Масалан, бошқарув қийинлашуви сабабли. 
Масофавий иқтисодиёт уч нуқтаи назар билан таҳлил 
қилинади: 
-бир турдаги маҳсулот ишлаб чиқариш 
-барча маҳсулотларни бир корхонада ишлаб чиқариш
-бир қанча ишлаб чиқарувчи корхоналарни ўз ичига олган 
битта компания томонидан ишлаб чиқариш. 
Таъкидлаб ўтилган ҳар бир омиллар махсус кўриб чиқишни 
талаб этади. Биз умумий ҳолатларни эътиборга оламиз. Даставвал 
уларга йирик фирмалар ишлаб чиқариш жараёнида прерқвларни 
қисқартириши мумкин. Бу ҳар бир маҳсулот турини ишлаб 
чиқарувчи жиҳозларни ўрнатиш вақтини қисқаришига, янада 
рационал ташкилотлар учун фирма ходимлари тажрибасининг 
ошишига олиб келади. Қолаверса, таъсирчан фаолият юритувчи 
фирмаларнинг харажати ошсада, ишлаб чиқариш ҳажмининг 
оширилиши хар бир маҳсулот учун харажатларнинг камайишига 

---

177 
олиб келади. Йирик фирмалар томонидан ресурсларнинг улгуржи 
сотиб олиниши, бир томондан ресурслар нархининг тушишига 
эришиш, иккинчи томондан улардан янада кенг фойдавланишга 
олиб келади. Қолаверса, фирмалар билан етказиб берувчилар каби 
дистрибюторлик ташкилотлари ва транспорт ташкилотлари билан 
мустаҳкам алоқаларни ўрнатишга олиб келади.
Шуни таъкидлаш лозимки, йирик фирмаларда қоида 
тариқасида малакали инженерлар, мутахассислар, ходимлар 
фаолият юритади. 
Шу билан бирга корхонанинг ҳажми чегараланмаган. Меҳнат 
учун рағбатлантириш доим тўхтатиб турилади. Ишчи кучига 
муҳтожлик уни жалб қилишга бўлган эҳтиёжни олиб келади. 
Анъанавий 
технологиялар 
ёрдамида 
ресурсларни 
қайта 
ишлашбилан улар стабиллигига эришиш мумкин. Ресурларни 
фирмага етказиб бериш ва тайёр маҳсулотларни етказиб бериш 
қийинлашувига олиб келади. Шунингдек, йирик корхонани 
бошқариш кичик корхонани бошқаришга қараганда қийинроқ 
бўлади. Қолаверса, харажатларнинг барча турлари ўсади. Бу 
масофавий таъсирчанликни англатади. Бу ерда фирманинг ўсиш 
темпларини ва хар бир маҳсулот учун оптимал йўллари пайдо 
бўлади. 
Шу тариқа, масштаб таъсирчанлиги доим тарихий аниқ ва 
ишлаб чиқариш технологияси ўзгариши, фирма бошқарув 
тизимининг қанчалик интенсивлиги, компания бош менеджери 
ишлаб чиқариш масштаби ўсишида муҳим аҳамият касб этади.
Ҳамма фирма ҳам масштаб таъсирчанлигидан фойдалана 
олмайди, фақат омадли фирмалар фойдаланади. Ва ўша фирмалар 
ресурслар қайта тақсимоти механизми яхши ривожланган 
фирмалар ҳисобланади.