Логика ҳәм системалы анализдиң стилистикасы. Системалы анализдиң логикалық тийкарлары

Логика ҳәм системалы анализдиң стилистикасы. Системалы анализдиң логикалық тийкарлары
Пән ҳәм техниканың көп тараўларында системалы изертлеўлерди қоллаў системалы усыллардың жәмийеттеги заманагөй тенденцияларын қоллаўды талап етеди. Логикалық дүзилиў зәрүр екенлигиниң бундай жағдайлары ҳәм системалы анализдиң арнаўлы стилистикасынан көринип турыпты, олда, бул жердеги анықланған пикирлер бойынша келешекте пән ҳәм техниканың барлық системаларында табысқа ерисиў жоллары бар.
Системалы анализдиң анықламасы ҳәм пәнниң логикалық стилистикасын дүзиў ҳәзирги күндеги биринши нәўбеттеги ўазыйпалардан есапланады, тек оның шешим нормасында системалы анализдиң усыл ҳәм тапсырмаларын түсиниўге анықлық ҳәм беккемлик киргизиў мүмкин.
Логика объектив дүняны билиў, низамлық ҳәм сыртқы көринислердиң дүзилисин туўры пикирлеўге қаратылған фан болып табылады. Логиканың тийкарғы мәселелери - ҳақыйқый билимлердиң табыслы шәртлерин ашыў, пикирлеў процесиниң ишки дүзилисин үйрениў, логикалық аппарат ҳәм билиўдиң туўры усылларын ислеп шығыў болып табылады.
Логика барлық пән тармақларын билиў теориясы менен органикалық байланыслы екенлигин көрсетеди. Олардың тийкарғысы диалектик ҳәм рәсмий логика есапланады. Бул бөлистирилиў пикирлеўдиң еки аспектини өз-ара байланыстырып турады. Олар төмендегилер болып табылады: рәсмий ҳәм мазмунли.
Пикирлеўде нызамлылық ҳәм хақиқийликнинг өз мазмунына қарай қайтарылыўы бар. Логика дәслепки тәбийияттың ең көп улыўма раўажланыў нызамларынан улыўма, илимий, диалектик пикирлеў усыллары, пән әлеминиң объектив диалектикасини үйретиўши болып табылады және оны инсаний билимлерге тәсирин аңлатады.
Пикирлеў процеси өзиниң ишки дүзилисине ийе. Ол бундай сыртқы көринислерде түсиник, мухокама ҳәм жуўмақ шығарыўды тәбийий қәлиплестиреди.
Пикирлеў төмендеги түрлерге бөлинеди:
- анық-тәсирли - пикирлеўдиң биринши текшеси ретинде; бунда тапсырма шешими процесстиң физикалық өзгертилиўи, объекттиң қәсийетлерин сынап көриў жәрдеминде анықлыққа ерисиў менен әмелге асырилады.
- аўызша -логикалық - логикалық проект ҳәм түсиниклердиң қолланылыўы менен ҳәрактерленеди.
- тәсирли көринис - атап айтқанда барлық пәнлердиң түрлилиги ҳәм түрли-туманлығын толық тиклайди; бул образда пәнниң көриниси бир ўақтыниң өзинде бир неше көриў ноқатларынан белгиленген болыўы мүмкин. Пәнлердиң айырықша биригиўи ҳәм олардың қәсийетлери қәлиплестиреди.
Пикирлеўдиң кейинги түрлери төмендегише бөлистириледи:
- теориялық - объекттиң дүзилиси ҳәм нызамлардың ашылыўына қаратылған.
- әмелий - мақсетти қойыў, жоба ҳәм проектлерди қайта ислеў хамда ўақыт таңсықлығы шараятларында тез-тез жайыў менен байланыслы.
- логикалық - ҳақыйқатлықты анализ қылыў менен байланыслы.
- интуитив - ең төмен билиў дәрежесинден жоқары анықлықта етаплар бойынша тез раўажландырыў менен ҳәрактерленеди.
Логикалық системалы анализдиң тийкарғы мәселеси - економикалық болмаған қандай да басқа жаңа системалы нәтийжелерди табысқа умтылыў жолларыниң ашылыўы болып табылады.
Илимий мәселелер логиканың зәрүрли ҳәм биринши нәўбеттеги мәселелеринен есапланады. Пәнде машқаланың илимий ҳарактери үйренилген болса, оны қойыўдан баслап жуўмақ шығарыў менен жуўмақлаў керек. Басланыў ҳәм жуўмақланыў арасында гипотезаларни алға сүре билиў, оларды изертлеў ҳәм бақлаўлар арқалы тексериў керек.
Улыўма түрде машқалада жумыстың керекли ҳәм ҳақыйқый жағдайларида уйқаспаўшылық пайда болады.
Системалы анализдиң қолланылыўы тар жайлардың тамамланылишида, олардан биреўиниң ўазыйпасына қарай машқаланың анық ҳәм туўры қойылыўына жәрдем береди.
Мәселелер дүзылыў дәрежесине қарай бөлистириледи:
1. Машқала қойылыўының түсиниклилиги ҳәм анықлығы ;
2. Детализатсиялаш дәрежеси, олардың дүзилиси ҳәм бир-бирине байланыслылығының анықлаўтирилганлиги;
3. Машқаланың қойылыўы дағы көзге тасланатуғын сан ҳәм сапа факторларының қатнасы анықланғанлығы.
Бул коеффициентке қарай мәселелер уш класқа бөлинеди:
1. Жақсы структуралы ямаса санлы көрсетилген;
2. Күшсиз структуралы ямаса аралас, сан ҳәм сапа баҳаларын өз ишине алыўшы ;
3. Структуралашмаган ямаса сапа мәселелери.
Биринши класстағы машқалаларды шешиў ушын жақсы раўажланған математикалық оператсияларды изертлеў аппараты бар.
Екинши класс мәселелерин шешиў ушын системалы усыллар керек болады.
Үшинши класстағы машқалаларды шешиў ушын евристик усыллар қолланылады.
Күшсиз структураласқан машқаланы жақсы структуралашганга айландырыў ушын системалы анализлер қолланылады. Оның шешимине изертлеў оператсиясының аппараты ҳәм автоматластырыў теориясын қөллаў мүмкин.
Илимий мәселелерде жуўабы барлық улыўма билимлерди жамғарганда хам табилған затйтуғын сораўлар бар.
Илимий сораў илимий машқаладан қандай да белгилери менен парқ қылады. Сораўдың мазмунында ҳәр қыйлы шамалық ҳәрактерлер әмелдеги болады.
Бул түрде хохлаган машқаланы ажыралмайтуғын бирликтиң еки елементи ретинде қабыллаў мүмкин:
- билмеў ҳаққындағы билимлер;
- үйренилмаган қабықтағы анықланбаған нызамлардың ашылыў мүмкиншилигин жайласыўын (теориялық пәнлерде), алдын алынған нызамлар ҳаққындағы билимлерди жаңа усылда әмелий қөллаў (әмелий пәнлерде).
Илимий машқала билиўлер арасында жайласады ҳәм инсаният талаплары ҳаққындағы машқалалы жағдайдың қарама-қарсылық шәртлерин келтирип шығарады. Олардың искерлиги ҳәм билмеў жағдайида нәтийжеде талап етиўшиликти қандырыў жоллары табылады. Олар ақырғы жағдайда объектив дүняның низамлықларын билмеўди себеп етип көрсетеди.
Әмелият тийкарғы машқалалы жағдайдың пайда болыўы болып табылады. Инсаният ҳәм объекттиң әмелий тәсир процессинде оның ҳәрекети жүзеге келеди. Тез өзгериўшен сапа ҳәм сан тәрепинен тез о'сувчи орталық жәмийети арасында турақлы қарама-қарсылықлар пайда болады. Оларды жәмийет қанаатланған дәрежеде жайластырады. Жаңа анықланбаған шеңбер деги нызамларды ашыў керек. Олар ҳәзирги тийкарғы мәселелерден есапланады.
Логиканың екинши әҳмийетли қатламы гипотеза болып табылады. Бул әҳмийетли форма илимий пикирлеў ҳәм илимий билиўдиң раўажланыўы болып табылады. Қәниге жаңа илимий теорияны жаратыў дәўиринде философыялық болмысты қәлиплестириўи керек, себеби ол өз искерлигиниң ҳарактерин илимий түсиниклер шегарасында қөллаў ҳәм анализ етиўге мәжбүр.
Илимий гипотезанинг елириўи илимий пикирлеўдиң раўажланыўындағы турақлы секреў болып табылады.
Логиканың үшинши қатламы теория болып табылады. Билиў теориясының структуралық дүзилиси төмендегише:
1. Билиўлер теориясы өткерилген барлық улыўма идеялардың теориялық анықланыўы ;
2. Рәсмийлестирилген дедуктив теорияның қурамы ҳәм дүзилиси;
3. Теория, талап, көрсетилген постулатлар ҳәм теориялық мақсетлердиң тийкарғы жайласыў ҳарактеристикасы ;
4. Теорияны тексериў жоллары ;
5. Теорияның қолланылыў шегаралары ;
6. Теорияның пайда болыў шәртлери;
7. Дедуктив теорияның жазбадан айырмашылығы.
Теория - улыўма жағдайлар тийкарындағы жаратылған системаларды билиў комплекси болып табылады. Ҳәкис түрде бул билиўлер теориясы теориялық идеялардың аталыўын ең безетилген улыўма жағдайи болып табылады. Илмда теорияның ҳәр қыйлы теңликлери парқ қылады. Дедуктив теория ең жоқары дәрежеде болады. Дедуктив теорияның еки бөлеги әмелдеги: тийкарлаш ҳәм жуўмақ шығарыў.
Теорияны тийкарлашда төмендеги елементлерди билиў керек:
1. ту'синиклер группаын ;
2. асосий жағдайни;
3. эмпирик негизди.
Дедуктив теорияның тийкарғы жағдайи - бул мулохазада басқа билимлердиң теориялық рамкасында логикалық жуўмақ шығарылмайды. Тәжирийбеге тийкарланылады ҳәм тәжирийбе менен тексериледи. Тийкарғы жағдайнинг формалары ҳәр қыйлы болыўы мүмкин, олар төмендеги сыртқы көринислерге бөлиниўи мүмкин:
1. Принциплер;
2. Моделли гипотезалар;
3. Математикалық гипотезалар.
Теория постулатларига анық талаплар көрсетиледи. Олар бир-бирлерине қарама-қарсылық етпесликлари ҳәм бири екиншисидан келип чиқмаслиги керек.
Теорияда логикалық талаплардың қарсылық етпесликлари мақсетке муўапық. Ҳәр бир бөлекте ол өзиниң шығыўшы буйрықларын қандырыўы керек.
Ҳәр қандай теория анықланыў тараўында шын болады, бир сөз менен айтқанда олардың қолланылыў шегарасы бар. Олар гейде жаңа улыўма теориядан көбирек көринис менен пайда болады. Оларда алдынгиларидан көбирек айырықша белгилери болады.
Жаңа теориялер пәнде бир қатар изертлеўий дәлиллер болғанда, оларды түсиндириў ушын ески теориялер керек болмағанда пайда болады.
Дедуктив теорияның жазба теориядан парықланишида нызам теорияның басында емес материал өлшемлериниң кеңейтирилишида аңлатпа етиледи. Бул нызамлар барлық теориялер сыяқлы тилдиң әдеттеги тийкарғы сөзлеринде керекли өлшемде арнаўлы терминологиянинг ол ямаса бул билиўлер тараўында тартиниши аңлатпа етиледи.
Бундай теориялердиң кери емеслигин тастыйықлаў қыйын. Жазба теориялер олардың бул шекленгенлигинде сапалы унамлы ҳәрактерди келтирип шығарады. Бундай теорияның мақсети мудамы билимлерди беккемлеўди, системалаштиришни, компановкалашни ҳәм дәлиллерди шөлкемлестириўди түсиндириў болып табылады.
Сондай екен, илимий теорияда билиўлерди бирлестириўнинг уш елементине тийисли арнаўлы формасы үйрениледи: илимий түсиник, улыўма қаллар ҳәм нәтийже алыў. Теорияның шөлкемлестирилген дүзилиси оған киретуғын билимлердиң системалылығында болады.
7. Билиў стилистикасы. Усыл ҳәм стилистика түсиниклери. Стилистиканың көринислери ҳәм оларды жаратыў
Анализий ҳәм улыўма әдебиятлардан қурамалы ҳәм улыўмаласқан машқалаларды шешиўге қаратылған системалы изертлеў стилистикасының сораўлары, барлық системалы усыллар ҳәм қуралларды үйрениў мүмкин. Егер системалы усыл қандай да қурамалы машқаланы шешиўде объекттиң сын көзқарастанлығын есапқа алыў жолларын көрсетса, ол түрде системалы қураллар түсиник ҳәм принциплердиң комплекси деп аталады.
Усыл алдын алынған бир қанша улыўма билимлер ҳәм принциплер комплексине таянған түрде мағлыўмат алыў жолы болып табылады.
Стилистиканың бундай түсиниклеринде дыққатты еки жағдайға қаратыў керек. Биринши: изертлеў қылынып атырған пәнге стилистик кирисиў ушын бир қанша басланғыш билимлер керек болады, олар ең ноилмий, ноуслубий ҳәм елементли болыўы мүмкин. Екинши: хохлаган стилистик кирисиў бир қанша улыўма билимлерге таянади, қандай да философыялық қараў ҳәм көринислер менен байланыслы болады.
Усыл басланғыш билимлер менен байланыслылығы себепли стилистика еки бөлекке бөлинеди: билиўдиң басланғыш тийкарларын үйрениў, сол тыйкарға қарай изертлеўдиң усыл ҳәм жолларын үйрениў.
Үйрениўде билиўдиң басланғыш тийкарлары анализ етиледи, философыялық қараў ҳәм көринислер бахоланади. Бунда изертлеўши билиў процесине тийкарланады. Сондай екен, стилистиканың бул бөлеги философыялық дүңяға көзқарас менен тиккелей байланыслы болады.
Изертлеўдиң усыл ҳәм жолларын үйрениўде изертлеў қойылыўының улыўма стилистикасы, хамда айырым билиў усылларының улыўма тәреплери көрип шығылады.
Илимий билиў стилистикасы илимий изертлеў усылларын үйренеди. Оған, бириншиден, илимий изертлеўдиң тийкар ҳәм усыллары, екиншиден, пәндеги эмпирик хамда теориялық изертлеўлердиң усыл ҳәм жоллары сол усылға таянған түрде тийисли болады.
Илимий билиўлер стилистикасы мазмунын илимий изертлеўдиң логика ҳәм мазмунынан кеңлигин түсиниў қыйын емес. Ол гейде илимий изертлеўдиң логикалық усылы сыяқлы түсиниледи. Илимий билиў стилистикасы билиўдиң басланғыш принциплери, таярлық усыллары, изертлеўде түсиндирислер өткериў, улыўма илимий түсиниклерди раўажландырыў жоллары ҳәм басқаларни үйренеди.
Илимий билиўде арнаўлы изертлеў усыллары нәтийжелерин қәлиплестириўдиң сондай формасы қолланиладики, олар объектив көринистиң айырықшалығын ҳәм тәбийий нызамлардың улыўмалығын, ақырғы бөлекте улыўма инсаныйлық билимлерди аңлатады.
Илимий билиўдиң айырықша елементлери қашанлар болып табылады пайда болған. Тәбийий тәжирийбелик изертлеўлер қалдықлары ҳәм математиканың бир қанша елементар бөлимлериниң берилиўинде тағы асылыў гүзетилди. Бирақ ҳақыйқый илмда сондай қыйыншылықлар туўылдики, олар арнаўлы системалы илимий усылларды қөллаўды талап етти. Туўрысыда, эмпирик ҳәм теориялық изертлеў усыллары шама менен ХвИИ әсирлерге тийисли.
Хозиргача эмпирик ҳәм теориялық билиўлердиң усылларында еки кемшилик анықланған: бириншиден, олар хам системаластырылган, екиншиден, айырықша билимлер абстракт ҳәм пәннен узақ улыўма дүнялық көринислерди бирлестиради.
Изертлеўди раўажландырыўға уйқас түрде пәнниң тараққий етиўин хошаметлеў ҳәм илимий теориялық изертлеўлер кеңейтирилди. Соны атап өтиў керек, теориялық изертлеў усыллары тәбийияттың философыялық көриниси ҳәм дүняның умумилмий чизгилари менен байланыслы.
Изертлеўди раўажландырыўдың биринши басқышы ушын механика ҳәм дүняның улыўма көринислерин механизатсияластырыў ҳәрактерленеди. Сол себепли теориялық илимий изертлеўлерди математикалық тема бөлимлери шегараланған ўақытта механика менен байланыслы түрде өткериў мүмкин.
Изертлеўдиң екинши басқышында электромагнетизм ҳәм дүняның механик чизгиларидан электродинамикага өтиўди теориялық ислеп шығыў муўапықластырылды. Бул түрде илимий изертлеўлердиң теориялық усыллары барлық физикалық ҳәм илимий темаларға байланыслы болмай алдын оларға бирикиб кеткен. Оның ушын жаңа классик анализге киретуғын математикалық усыллар ислеп шығылды.
Изертлеўдиң үшинши басқышы - бул заманагөй атом физикаси ҳәм дүняның заманагөй илимий квант -шегаралық чизгиларини ислеп шығыў болып табылады. Математика ҳәм ҳәр қыйлы пәнлердиң математикалашуви әҳмийетли мәнисти англатиб, математиканың жаңа сапалы бөлимлери жүзеге келиўин тәмийинледи.
Илимий изертлеўлердиң теориялық усыллары кибернетиканинг пайда болыўы ҳәм ҳәр қыйлы кибернетик есаплаў аппаратларының яралишидан кейин хаддан тысқары кеңейтирилди. Универсал теориялық усылларды ҳәр қандай пәнде улыўма пәнлердеги сыяқлы қөллаўды ислеп шығыў ушын жаңа мүмкиншиликлер туўылды.
Заманагөй пәндеги табылған илимий билимлерди ҳақыйқый синтез қылыў ушын пәнниң барлық жетискенликлеринен қурылған дүнялық жаңа илимий чизгилар керек болады. Бундай дүнялық чизгиларсиз заманагөй илимий билимлер сыйымлылықын толтырып болмайды.
Илимий синтезнинг яралиши әҳмийетли машқала болып табылады. Оның шешими илимий билиўдиң заманагөй теориясын, жоқары нәтийжели жаңа илимий билимлер алыў ҳәм оларды тез ийелеў усылларын қурыўды талап етеди.
Илимий билиў стилистикасы мохиятининг дүзилиси, бириншиден, ҳақыйқый философыялық илимий билиў тийкарларын түсиндириўди, екиншиден, сол тийкарда илимий билиўлердиң сыйымлылықын системалаштиришни, үшиншиден, келешекте барлық тараўлардағы изертлеўлерди жаңа жоқары нәтийжели усылларын ислеп шығыў ушын шараятлар жаратыў.
Илимий билиў стилистикасының тийкарғы мәселеси ҳәзирги ўақыттағы барлық табылған илимий билимлер заманагөй синтезини жаратыў болып табылады. Бундай синтезни ҳәм заманагөй илимий билиў стилистикаын жаратыў мәселесин шешиў керек. Тек сол синтезлар тийкарында билим алыўдың жаңа нәтийжели стилистикасы ҳәм табылған билим темаларын ийелеў ислеп шығылған болыўы керек.
8. Стилистика көриниси және оны жаратыў
Билиў стилистикасы ҳәм ҳақыйқатлықты қайта қайта тиклеўдиң уш көриниси әмелдеги:
- улыўма изертлеў усылының пәндеги стилистикасы ;
- умумилмий изертлеў усылының пәндеги стилистикасы ;
- айырықша, арнаўлы билиўлер усылының пәндеги стилистикасы.
Егер биринши еки стилистика философыялық тийкарда ислеп шығылған болса, еки мың жылдан узақ тарийхқа ийе болады. Стилистиканың үшинши көриниси тек туўрылықты талап етеди. Оны ислеп шығыў ҳәм изертлеў умумилмий усыллардың бирден-бир усыллардан фарқсизлигига үлкен итибар қаратыўды талап етеди.
Илимий тараўларға уйқас түрде стилистиканы улыўма, тәбийий ҳәм техникалық пәнлерге ажыратыў мүмкин. Системалы изертлеў техникалық жөнелис және оның структуралық бөлегине ийе. Айтқанимиздек, системалы анализдиң системалы баҳасы оның барлық анықланған көрсеткишлерин түсиндириўи керек. Анықланған өмирий дәўирлер системалы анализдиң заманагөй баҳалары стилистикаын ислеп шығыўда системалы анализдиң барлық өмирий дәўирине сораўлар қөяды (стилистиканың өмир дәўири - УХД). Стилистиканың өмир дәўирдиң берилиўи бир пердели емес, бәлки изертлеў стилистикаларын системалы анализди барлық басқышларын ислеп шығыўға тийкарланған узақ процесс болып табылады. Бундай процесс тийкарында еки тарийхый басқыш жатады - эмпирик ҳәм теориялық. Эмпирик басқышта пәнниң тарийхында белгиленген бақлаўларды логикалық қайта исленгенлиги көрсетиледи: анализ, теңлестириў, бөлекан системаластырыў ҳәм классификатсиялаш. Теориялық басқышқаша предметлерге мақсетти қойылыўына тийкар ҳәм изертлеў объектлерин системаластырыўға бөлекан өтиў ҳәрактерленеди.
Стилистиканың өмир дәўири уйқас түрде бул өзгешелик стилистиканың өмир дәўирин берилиўиниң логикалық процеси тарийхый мақсетлерге уйқас түрде талап дәрежесинде анықлаўтырылады. Тарийхый процесс тәжирийбелик басқыштан қандай өткен болса, логикалық процесс хам изертлеў стилистикаларын жайша өзгертиўге ҳәрекет етиўи керек. Усыллардың айырықшалығы ҳәм структуралық ҳарактеристикаынан олар байланысы анализиниң айырықшалығы ҳәм өз-ара байланыслылығы, классификатсиялаш ҳәм системаластырыўға байланысларды қайта тиклеўге, улыўма қәбилетке, нызамлылықтың ашылыўына, раўажланыў тендентсияларына, усыллардың қолланылыў шегарасы ҳәм олардың натийжелилигин алдынан билиўге ериўилади.
Стилистиканың өмир дәўири дүзилисинде кейинги стилистиканың қолланылыўы мақсетке муўапық :
- изертлеў усыллары, пройетлестириў, технология, системалы анализди експлуатация қылыў ҳәм басқа сондай өмирий дәўир усыллары ;
- олардың барлығы ҳәрактерленеди;
- изертлеў предметине усылдың байланыслылығы анықланады ;
- ҳәр бир усыл айырықша ҳәрактерленеди, оның қурамы, белгилери, айырықшалығы, нызам қағыйдалары ажратылады ;
- ажыратылған усыллардың улыўмалығы, олардың байланыслары ҳәм өз-ара байланыслылығы анықланады ;
- усылларды қөллаў натийжелилигин асырыўдың қағыйдалары ҳәм қолланылыў шегаралары тикленеди;
- көрсеткишлерди қайта ислеў ҳәм критеряларды теңлестириў ушын анық усыллар умумилмий усыллар менен салыстырылады ;
- анық усыллардың умуилмий усыллар менен байланысы хамда классик философыя ҳәм стилистиканың нызам ҳәм принциплери арасындағы өз-ара байланыслылық тикленеди;
- қандай да тыйкарға қарай муўапықлықты классификатсиялаш принциплери менен усыллар пүткиллей системаластырылады ҳәм классификатсиялаштирилади.
Анық усыллар классификатсияси текғана бүгинги күндеги илимий коеффициентлерге чизгиларни ашып таслайды, бәлки келешектеги өзгерислерди алдынан көриўди, раўажланыў бағдарын, усылларды қөллаў шегарасы ҳәм олардың натийжелилигин алдынан айтыўды талап етеди.

9. Бахонинг системалы усыллары

Системалы анализ усыллары арсенали ақырындада үлкен ҳәм ҳәр бир усыл өзиниң қолайлық ҳәм кемшиликлерине, соның менен бирге объект түрине және оны изертлеў басқышларына қарай қолланылыў тараўине ийе. Илимий - техникалық әдебиятларды анализ қылыў ҳәзирги ўақытта бахонинг системалы усыллары жеткиликли дәрежеде ислеп шығылғанлыгынан дәрек береди. Баҳалаў ушын жүдә ҳәр қыйлы, бирақ локаллашган (жергиликлилашган) усыллар : економикалық, техникалық және социал усыллар қолланылады. Нәтийжелилилик критерясы бойынша економикалық баҳалаў көбирек тарқалған.
Бүгинги күнде заманагөй техникалық аппаратлар ҳәм технологиялық процесслерди баҳалаў түрли улыўмаласқан көрсеткишлер бойынша әмелге асырилады. Олардан қай-қайсысы системаны баҳалаў көзқарасынан көбирек объектив есапланады. Бул сораўға жуўап табыў ушын төмендеги түсиниклерге итибар қаратамыз.
Пайдалылық түсиниги анық бир мақсет ушын мәп ямаса пайда келтириўди аңлатады. Бирақ системалы анализ ушын пайда ҳәр қыйлы есапланады. Сол себепли бул түсиник системалы анализдиң барлық әмелдеги өзгешеликлери комплексин ашып бере алмайды ҳәм системалы анализди системалы баҳалаў ретинде қатнасыў ета алмайды.
Мақсетке муўапықлық дегенде қойылған мақсетке сәйкес келиўлилик түсиниледи. Лекин, бириншиден, хатто бир системалы анализде көплеген мақсетлер болыўы мүмкин; екиншиден, системалы изертлеўде хамма қойылған мақсетлер аңлатпаланбаған болыўы мүмкин; үшиншиден, хатто көрсетилген мақсетлер хам күтилмеген жағдайлар алдында тийкарланмаган болыўы ҳәм берилген ўақыт аралығында ямаса жақын келешекте өз ерисетуғын жетискенлигин талап ете алмаслиги мүмкин. Сол себепли бул термин системалы анализди системалы баҳалаўда әҳмийетли хисобланмайди.
Раўажланыў түсиниги өсип барыўды аңлатады. Лекин, бул раўажланыўлық локал ҳарактеристика алып келиўи мүмкин (мысалы, бир, еки қасийет бойынша ) ҳәм сол себепли системалы баҳалаў шәртлерине жуўап бермейди.
Техникалық дәреже қандайда бир техникалық өзгешеликлердиң ирилиги, әҳмийетлилиги, раўажланыў дәрежеси болып табылады. Системалы анализди баҳалаў ушын тек техникалық параметрлер жыйындысына ыйелеў жеткиликли емес, бул системалы анализди баҳалаў анықлығын ҳәм объективлигини сезилерли төменлетип жибереди.
Системалы анализдиң дүзылыў технологиялықлығы ҳәм исенимлилик системалы анализдиң айырықша өзгешелиги болып табылады, талай улыўмаласқан өзгешеликлер сарасига киретуғын, системалы анализдиң локал өзгешелиги - сапасы болып табылады. Өз гезегинде системалы анализ сапасы хам мүтәжликти қандырыў ушын керек болатуғын муғдар категориясини есапқа алмағанда, қатаң баҳалаў ҳарактеристикасы көринисинде көринетуғын бола алмайды.
Мийнет унимдорлиги - социал ислеп шығарыў натийжелилигин суўретлейтуғын улыўмаласқан көрсеткишлерден бири. Халық хожалығында социал мийнеттиң ислеп шығарыўшылық дәрежеси ислеп шығарған миллий дәрамат колемин материаллық ислеп шығарыў сахасида бәнт болған жумысшылардың орташа муғдарына қатнасы менен анықланады.
Оптималлық (оптимум) - кеминде уш баҳада қолланылады :
• тизим қабыл ете алатуғын жағдайлардан ең жақсы вариант - оны қыдырады («масалани оптимумга шешиў»).
• тизим өзгериўиниң ең жақсы бағдарын («оптимумга шығыў»);
• ривожланиш мақсети, «оптимумга ерисиў» ҳаққында гәпирилганда.
«Оптималлик» термини қабыл қылынып атырған қарарлардың сапасы (мәселениң оптимал шешими, оптимал жоба, оптимал басқарыў ) ҳарактеристикаын, система жағдайини ямаса оның барыўын (оптимал траектория, ресурсларының оптимал бөлистирилиўи, системаның оптимал ислеўи) ҳарактеристикаын аңлатады.
Оптимум ҳәм оптималлық - абсолют түсиник емес: шәртсиз, атап айтқанда анықланбаған оптималлық критерялары ҳаққында, улыўма оптималлық ҳаққында сөйлеў мүмкин емес. Шунки қандайда бир рет ямаса бир критеря көзқарасынан жақсылаў болған шешим, басқа шәртда ямаса басқа критеря бойынша онша жақсы болмаўи мүмкин.
Жетилискенлик - хамма артықмашылықлардың толықлығы, ҳәр қандай сапаның жоқары дәрежеделиги.
Бул түсиник ислеп шығарыў натийжелилиги менен бир қатарда заманагөй системалы анализлерди глобал система баҳалаў ушын система усыныс етилиўи мүмкин. Бирақ бул термин нәтийжелилилик әтирапында төпланған қәлеген хожалықластырыў фоалияти нәтийжелерин өлшеў мәселелерин пүткиллей қайта ислеўди (есапқа алған жағдайдағына) өзинде сәўлеленгенлаштиргандагина, оны тийкарғы термин ретинде қабыллаўды мақсетке муўапық деп есаплаў мүмкин.

10. Системалы анализ критерялары

Критеря бул улыўмаласқан әмелдар мағлыўматлар, бул гүзетислер нәтийжесинде алынған нызамлардың көриниси. Сол себепли олардың ҳақыйқатлығы қандай да болжаўларға емес, тек дәлиллерге байланыслы принциплерди қәлиплестириўде берилген тарийхый дәўирде пәнниң улыўма раўажланыў дәрежеси менен байланыслы үрп-әдетлердиң бир қанша елементлери әмелге асырилады. Сол себепли принциплерди қадаған етиў ямаса қайта көрип шығыў емес, оларды дәрежеме - дәреже ойдинлаштириш жүз болады.

Дүзылыўға қарай усыллар ҳәм принциплер улыўма айырықшалықлар ҳәм айырмашылықларға ийе.
Усыл - бул тыянақлы, факторларға тийкарланған искерлик емес, бәлки мүмкин болған қарама - қарсы еки түрден бирин таңлап алыў ал'тернатив жолы.
Принцип - бул ҳәр қашан ҳәм кетма - кет қолланылатуғын усыл (метод ). Сондай екен, усыл өз ал'тернативлигини жоғатып барғаны тәрепке көбирек ҳәм қо'проқ дус келиўши, үстин вариантқа ҳәм хатто искерлигиниң бирден-бир вариантына айланып, усыл емес принципке жақын болып барады.
Яғный айтймизки, алдысында системалы анализ тийкарынан қурамалы математикалық усылларды қөллаўға тийкарланған. Бир қанша ўақыт өтип, илимпазлар бир пүткил техниканы изертлеў ҳәм қайта ислеў ушын ҳәрактерленетуғын уғымсызлық комплексине ийе кең мәселелерди хал етиўгда математика натийжелили емес деген жуўмаққа келдилер. Бул ҳаққында көплеген уллы системашунос қәнигелер айтқан. Усының нәтийжесинде, қурамалы объектлерди өз-ара байланыслы ҳәм қарама - қарсы идеяларды есапқа алған түрде логикалық әмелди анализ қылыў ҳәм илимий пикирлеў принциплерин өз мохияти бойынша жаңа усылларды ислеп шығарыў ушын тийкарғы тирек болатуғын системалы анализ контсептсиясын (көз қараслар, пикирлер системасын ) тузиб шығыў керек болды. Бундай жантасыўда биринши болып енди математикалық усыллар емес бәлки, системаны анализ логикасы қабыл етилген қарарлар процедурасын тәртипке салыў алдынға жылжытылады. Ехтимол, күтилмеген жағдай емески, ақырғы ўақытларда системалы жантасыў дегенде бөлекан (болса -де) ситемали принциплер бир қанша жыйындысы түсиниледи.
Йечаётган мәселемизге уйқас түрде системалы жантасыўдың әҳмийетли принциплеринен бири оптималлық принципин қараймыз. Системалы анализ усылларының раўажланыўы оптималлық принципине жаңа мазмун (мәнис) киргизиў имканиятын берди. “Тапсырманың мақсети әмелдеги шешимлердиң ең жақсысы емес, бәлки мүмкин болған шешимлердиң ең жақсысын табыў”. Системалы көзқарасынан бул мәселе (тапсырмада ) стилистик көзқарас бир мунча қызықлаў болады. Егер алдын оптималластырыў тийкарынан тек анализ менен байланыслы болған болса, ҳәзирги ўақытта ол өз толықлилигини талап қылыўда синтез усылларынан пайдаланмаслиги мүмкин емес. Синтетик усылларының кереклилиги оптималлықтың кейинги раўажланыўы есапланатуғын енержентлик принципинен келип шығады.
Системалы анализдиң бул салыстырғанда жаңа ҳәм кем белгили бир болған принципи системаның төмендеги әҳмийетли өзгешеликлерин аңлатады : система қанша үлкен хамда пүткил ҳәм бөлимлер өлшемлери арасындағы парқ қанша үлкен болса, бөлектиң өзгешеликлерин пүткилдиң өзгешеликлеринен күшли парық етиў мүмкинлиги ехтимоли сонша үлкен болады. Берилген принцип система мақсети глобал оптимуми менен айырықша бөлимлер мақсетлердиң локал оптимумлари сәйкес келмеў мүмкиншиликлерин айтып отеди. Сол себепли ол системаны жетилистириў бойынша қарар қабыллаў ҳәм ислеп шығарыўларды апарыўдың глобал нәтийжелерге ерисиў мақсетинде текғана берилген анализ тийкарында, бәлки оларды синтез қылыў кереклигини көрсетеди.
Системалылық принципи жаңа техникаға жантасыўды әмелге асырилиш минимал мүддетте, минимал мийнет, финанслық ҳәм материаллық ғәрежетлерде әтирап -орталықға минимал зәлел жеткизиў менен керекли нәтийжеге жеткизиўди тәмийинлейтуғын өз-ара байланыслы структуралық елементлер жыйындысынан дүзилген комплексли объект сыяқлы шама етиледи. Ол (яғный ситемалилик принципи) объект изертлеўин бир тәрепден пүткил басқа тәрепден анализ қылынып атырған объект менен белгили бир мунәсибет деги системалар жайласқан. Әдеўир улкенлеў системаның бөлеги сыяқлы шама менен ойлаинади. Сондай етип, системалылық принципи ўақыт ҳәм мәканда объект ҳәм предметти хамма тәреплеме өз ишине алады. Иерархия принципи вертикал бойынша айырықша сатхлар арасындағы байланыслылықты исленгенлиги ҳәм тәрбияланганлилигини ҳарактеристикалайтуғын қурамалы көп сатхли системалар дағы структур қатнасықлар тури болып табылады.
Структур ҳәм функтсионал дифферентсия, яғный белгили бир ислеў тараўин әмелге асырыў қәбилети көплеген системаларда иерархик мунәсибет орын ийелейди.

11. Системалы анализди қөллаўдың теориясы ҳәм әмелияты. Системалы анализди қөллаўдың жумысшы басқышлары. Техникалық системалардың толық өмирий дәўири - баҳалаў ҳәм басқарыўдың объекти ҳәм принципи

Системалы анализди қөллаўдың жумысшы басқышлары
Биринши нәўбетте система анализ басқышларының принципиал избе-излиги мақсетке муўапық орнатылады.
Қәлеген система, осттизим ҳәм басқа елементлерди изертлеў процессинде бесеў логикалық елементти анық ажыратып алыў системалы анализ етиў усылының универсал қуралы есапланады. Оларға төмендегилер киреди:
1) мақсад ҳәм мақсетлер қатары ;
2) улар жәрдеминде мақсетке ерисиў мүмкин болған ал'тернатив қураллар (ямаса системалар );
3) ҳәр бир система ушын талап етилетуғын ресурс резерв ғәрежетлери;
4) мақсадлар, оларға ерисиў ушын ал'тернатив қураллар, әтирап -орталық ҳәм ресурсларға талаплардың ҳәр бири арасындағы байланыслар системасы әмелдеги болған математикалық ҳәм логикалық моделлер;
5) енг жақсы ал'тернативни таңлаў критерялары, оның жәрдеминде мақсет ҳәм ғәрежетлердиң бир қанша усыллары салыстырыўланады, мысалы, бир қанша талаплар қойылған ямаса алдынан берилген бюджет (хисоб) де максимал мақсетке ерисиў жолы.
Аналитик ҳәм цифрлы усыллар, соның менен бирге, економикалық -математикалық усыллар сыяқлы анық усыллардың раўажланыўында системалы анализ усылының улесси онша үлкен емес. Системалы стилистика бул жерде алып кирип атырған жаңалық - бул жантасыў усылдан емес, бәлки мәселеден екенлиги, мәселениң түрли бөлимлери ямаса басқышларын шешиў ушын пүткил бир қатар усыллардан жабыласына пайдаланыў ямаса олардың системалы пайдаланыўына талап болып табылады.
Бирақ бир қатар төмен қәлиплескен усыллар әйне системалы стилистика ҳәм системалы анализдиң структурлашмаган ямаса кем структурлашган мәселелерине мүтәжлик, зәрүратнинг раўажланыўы менен пайда болды. Системалы стилистикаға ерисиўдиң жеке инструментал гәпине стсенарийлер, експерт бахони алыў ҳәм анализи («Дел'фи») усыллары ҳәм мақсет терекин қурыў ҳәм анализи усыллары киреди. Системалы анализ раўажланыўы менен соның менен бирге кеселликти анықлаў усыллары беккем байланысқан.
Стсенарий (болжаўда ) - әсиресе, түрли уйқасласқан белгили бир (алдынан ажыратылған ) шараятларда изертлеў атырған объект раўажландириўдиң мүмкин болған вариантларын сапалы сүўретлеў. Ол келешекти «олдиндан бүйдеў» ушын қаратнмаган, бәлки тек ғана ўақыялар раўажланыўын, кейинирек анализ қылыў ҳәм салыстырғанда мақул түсетуғын ҳәм ҳақыйқый вариантты таңлаў ушын мүмкин болған вариантларын толық формада көрсетеди.
Стсенарийлер усылы мәселелерди басланғыш тәртиплеў, йечилаётган мәселелердиң басқа мәселелер менен өз-ара байланысы ҳәм ехтимолли, мүмкин болған келеси раўажланыў бағдарлары ҳаққындағы мағлыўматларды алыў ҳәм жыйнаў қуралы есапланады. Маман профессионаллар группасы машқаланы қойыў ҳәм шешиўде итибардан шетте қалмаўы керек болған пән, техника, економика тараўларын белгилеўге интилувчи стсенария жобасы қурайды. Стсенарийдиң түрли бөлимлери әдетте ўақыт бойынша ўақыялар болыў ехтимоли кеңейген орында түрли адамлар группасы тәрепинен жазылады. Түрли профессионаллардан пайдаланыў оның тармақланыўын, басқа мәселелер менен өз-ара байланыслылығын тексерип көриўге алып келеди. Түрли мағлыўматларды жыйнаў ҳәм тәртиплеў талап етилгенде, стсенарий системалы анализдиң түрли басқышларында пайдаланылыўы мүмкин.
«Дел'фи» усылы стсенарий усылынан айырықша түрде експермларни қандайда бир модел' жәрдеминде жағдай менен шамалық танысыўларын қаратйды.
Експерт баҳасы жәрдеминде информацияның жетилискенлиги ҳәм толықлығын тәмийинлейтуғын, системалы анализдаги тийкарғы модел' формасы - мақсетлер тереки болып табылады. Қәнигелер модел' структурасын пүткилинше баҳалаўды ҳәм оған есапқа алынбаған байланыслылықларды қосыўды усыныўады. Бунда анкета усылынан пайдаланылады. Ҳәр бир сораў нәтийжеси барлық експертлер белгили бирлемесине жеткизиледи, бул оларға өз пикирлерин жаңа алынған мағлыўматлар тийкарында редакторлаўға мүмкиншилик береди. Дел'фи усылы мағлыўматлар алыўдың ең исенимли қуралы ретинде усыныс етиледи.
Мақсетлер тереки (МД) өзинде байланысқан графларни сәўлелендиреди, оның шыңлары мақсетлер, тутасма ҳәм айқулақлар болса олар арасындағы байланыслылық ретинде анықланады. Бул анық қураллар менен мақсетлер байланысыўын жоқары дәрежеден төмен дәрежеге алып түсиўдиң тийкарғы үскенеси болып табылады.
Программалық - мақсетли жойбарлаўда (жоба мақсети ресурслар менен программа жәрдеминде байланысқанда ) МД схема формасында болады, улыўма аўыл хожалық жобасы ямаса мақсет асты программасы дағы мақсетлердиң а'золигини көрсетеди, ақырғысы -кейинги дәреже асты мақсети ҳәм х. к.
Мақсетлердиң суўретлениўи жоқары дәрежеден басланып, кейин барған сайын кенгаяди. Не ушын мақсетлер кеңейиўиниң тийкарғы қағыйдасы толықлық есапланады:жоқары дәрежели ҳәр бир мақсет кейинги дәреже асты мақсетлери көринисинде аңлатылыўы керек, яғный төмен мақсетлердиң жыйындысы басланғыш мақсетти толық аңлатыўы керек.
Кеселликти анықлаў усылы өзинде шөлкем ҳәм басқарыў бөлимлериниң жумысында форма ҳәм усылларын жетилистириў мақсетиндеги ғалабалық тексериўлердиң жақсы қайта исленген қабылларын аңлатады.
Информацияны сүўретлеў ҳәм анализ қылыўдың матритсали формалары системалы анализдиң арнаўлыласқан әсбапы хисобланмайди, бирақ оның түрли басқышларында жәрдемши қурал ретинде кең қолланылады. Матритса - текғана информацияны аңлатыўдың айырықша көргезбели формасы, тағы структураның гүзетилбейдеган бөлимлерин түсиниў ҳәм анализ етиўге жәрдем беретуғын, елементлер ортасындағы ишки байланысыўларды очувчи форма болып табылады.
Техникалық системалардың толық өмир дәўири баҳалаў ҳәм басқарыўдың принципи ҳәм объекти.
Толық өмир дәўири (ТХД) түсинигин киргизиў зәрүрияты еки себепке қарай изохланади.
Бириншиден, пәнниң заманагөй ислеп шығарыў күшине айланыўы текғана оның айырықша көрсеткишлери ҳәм бағдарлары бойынша, бәлки улыўма жәмийет өндириси раўажланыўының және де жоқары илимий-техникалық басқышқа өтиўи менен жүз береди. Тәжирийбе көрсетеди, илимий изертлеўлер, конструктсиялаш, ислеп шығарыў ҳәм ислетиў бирден-бир, үзликсиз процессин аңлатпаласа, бундай жоқары пәтлер илимий-техника артыўын тәмийинлейди ҳәм керисинше. олардың улыўмамаслиги ҳәм толықмаслиги, системалы анализди жаратыў процессинде ҳәм бир басқыштан басқасына оптимал - избе-излиликде өтиўинде бузылыўларды пайда етеди.
Екиншиден, толық өмир дәўирин басқышларын әмелге асырыўдың бундай өз-ара байланысыўлары зәрүр, олар белгиленген ғәрежетлерде максимал социал - економикалық нәтийжелилиликке ямаса минимал ғәрежетлер менен берилген нәтийжелилиликке ерисиўди тәмийинлейди.
Қандай боқичлар дәўирди қурайды?
Толық өмир дәўирдиң 1-басқышы - изертлеў - пикирлеўден басланады (контсептсияны қәлиплестириў), раўажланыў дағы тутыныўды тийкарлаш ямаса әмелдеги системалы анализлерди ўазыйпа ҳарактеристикасының өзгерис ямаса кеңейиўи менен байланыслы тәризде ямаса жаңа ашық ойлап табылғанлар тийкарында принципиал жаңа системалар жаратыў менен алмастырыў, кейин, тап тутыныў искерлигиниң усыныс етилген нәтийжели улыўма белгили стандартлары системасы ретинде маркетинг өткериледи.
Өмир дәўирдиң екинши басқышы пройетлестириў есапланады - системалы анализдиң дөретиўшилик ҳарактеристикаланыўы. Ол техникалық тапсырманы үйрениў, анализлеў ҳәм кейинирек анықлаўтиришдан басланады. Бунда кемрек ахамиятли схема вариантлары шығарып тасланады ҳәм пройетлестириў кем сандағы ал'тернативларга келеди. Пройетлестириўди ислеп шығарыў схема бойынша изертлеўлер фрагментин өз ишине алады : системалар анализи - оның синтези - анализ - синтез.
Шунки буйыртпашының талабы өзинде тийкарынан қыдырыў бағдарлары бойынша көрсетпелерди сәўлелендиреди, пройетлестириў процессинде изертлеўлер биринши ҳәм екинши басқышларда көрилген ҳәм көринетуғын болған мәселелерге алып келеди. Айырықша ал'тернатив проектлерди үйрениў өмир дәўирдиң 3-басқышында хам даўам етеди - бул басқыш конструктсияга технологиялық қайта ислеў болып табылады.
Системалы анализдиң өмир дарининг 4-басқышы ислеп шығарыў процессинде хам айырықша проект шешимлери (ал'тернативлар) жарысы даўам етеди. Оның технологиялық қайта ислеў басқышындан айырмашылығы мынада, өндиристе шийки - буйымларды ҳәм ярымйёр өнимлерди пайдалы өнимге тиккелей айландырыў сыяқлы ҳақыйқый мақсетли жөнелген процесс бар. Оның ушын еки өзгешелик ахамиятли болып табылады. Егер алдынғы уш басқышлар тийкарынан арнаўлы тексериўсиз, теориялық тийкарда жумыс алып барылған болса, бул басқыш өткерип жиберилген, есапланған ҳәм басланғыш мағлыўматлар, жуўмақлар қатарын тексериў имканиятын береди. Буның үстине, биринши 3 басқышта жеткиликли анықлық дәрежеси ҳәм улыўма сарп етиўлерди баҳалаўдың исенимлилигине қарай ахамиятли ал'тернативларни (системаларды ) таңлаў қурамалы.
Бул айырықшалықлар өмир дарининг 5-басқышы - системалы анализди ислетиў ушын хам тийисли болып табылады. Бул жерде теориялық изертлеў ҳәм ислеп шығарыў нәтийжелери жуўмақлаўшы бахоланади. Егер оны жетилистириў керек болса, керекли ўазыйпалар мақсетке муўапық тәризде йечилади ҳәм барлық алдынғы басқышлар дағы усыл ҳәм жоллар қолланылады.
Сол тәризде система өмир дәўирдиң ҳәр бир басқышы нәтийжелилиликти асырыўға жөнелтириледи, яғный биринши жақынласыўда ерисилген системалы нәтийжеге (яғный толық өмир дәўирдиң барлық басқышлары бойынша нәтийжелер топлаўға ) оған ерисиў ушын кеткен ғәрежетлер менен уйқас түсиўи мүмкин. Нәтийжелилиликтиң бул интеграл критерясы өз ахамияти бойынша, тап ол толық өмир дәўири басқышларының бөлим көрсеткишлериниң функтсиясы есапланғаны сыяқлы, дәўирдиң барлық муғдар ҳәм сапа ҳарактеристикаларын өз ишине алады.
Бүйдеў керекки, бундай критеря толық өмир дәўирдиң түрли басқышларының өз-ара байланыслылығы ҳәм өз-ара тәсиринлерин көрсетип береди. Хақиқитан, умтылыў системасының тактик - техникалық көрсеткишлерин жақсылайды, яғный қағыйдадағы сыяқлы, системаны қурамалыластырыў және оның айырықша узелларига болған талапты асырыў менен жақсыланады. Буны конструктсияга хам, технологияға хам, хатто ислеў көрсеткишлерине хам, өз гезегинде сарп етиў - ғәрежетлерге салыстырғанда хам бүйдеў мүмкин. Басқышлардың уқсас байланысыўы системалы анализдиң кемшиликлерин көрсетеди. Сондай екен, басқарыў процессинде техника раўажланыўы менен тап оның схемасы, конструктсияси ҳәм технологиясидагидек өзгертиўлер киргизиў мүмкин.

Басқарыўдың шөлкемлестирилген структурасы

Илимий - техникалық раўажланыўды басқарыўды қайта қурыў бойынша радикал өлшеўлер комплексинде шөлкемлестирилген структураны ислеп шығарыў айырықша орын ийелейди. Шөлкемлестирилген структураға жойбарлаў, оның формалары, жумыстың бөлистирилиўи және оны жөнелтириў усыллары, жуўмақлаўшы анық шөлкемлестирилген мақсетлерге ерисиў процессинде ҳәр бир төмен бөлектиң бөлимлерин өлшеў мүмкиншилиги байланыслы. Шөлкемлестирилген структураны қәлиплестириўдиң илимий усылын қөллаў мүмкинбе?
Ха, егер структурада оның процесслери ҳәм структуралық елементлериниң бирден-бирлиги берилген болса, аз бөлимлер арасында мақсет ҳәм ўазыйпалар бөлистирилсе, олар арасындағы басқарыў - нызамлы қатнасықлар, системалы анализ раўажланыўы менен басқарыў процессинде туўылатуғын машқалаларды шешиў деги кооператсиялар менен байланыслылығы анықланған түрде шөлкемлестирилген проектлестирилиўде бул усыл әмелге асырилады. Буннан тысқары, объектив шәртлерге адекват етип, басқарыўдың шөлкемлестирилген структураны қурыў дөретиўшилик ҳәм ўазыйпа болып табылады, ол жағдайда хожалық искерлигиниң жеткиликлише шекленген шәртлерине туўры келиўши типик басқарыў структурасынан пайдаланилмайди, бирақ бул басқарыў структурасын тап изертлеў ҳәм ислеп шығарыў предмети сыяқлы синфлаш мүмкиншилиги ҳәм зәрүриятқа унамсыз тәсир етпейди.
Шөлкемлестирилген структураларды анализ қылыў ушын қаралаётган структураларға тийисли басқарыў системаларының өзин типиклаштириш әҳмийетли аспект есапланады. Муўапық әдебиятда системалардың еки типи ушыратылады - механик ҳәм органикалық. Механик типга тийисли системалар тузим шөлкемдиң оғада әҳмийетли мәселеси хисобланувчи, ықшам анықланған мәселелердиң атқарылыўы бойынша лаўазым талаплары, хуқуқ ҳәм миннетлемелерди терең регламентлаштирилганлигига тийкарланады. Бундай бөлиниў нәтийжелик басқарыўға минимум персонал саны ҳәм ғәрежетлер сарыпланыўын кепилликлейтуғын барлық инструктив буйрықлар анық орынланғанда пайдалы ислеп атирған есапланады. Органикалық типдаги системалар инсанлар ушын мөлшерленген болып, булардың хаммаси сиясий жетикликке, жоқары кәсиплик илмий тәжрийбе, үлкен дөретиўшилик потентсиал ийе кадрларды таңлаў ҳәм тәрбиялаў және бул потентсиалды максимал дәрежеде ашып бериў ушын шараят жаратыў, оны асырыў ҳәм принципиал жаңа мәселелерди шешиўде пайдаланыўға қаратылған. Бул системаларда жеке мәселелер структураларын анықлаў, олардың бөлиндилери ҳәм пайдаланыўшылары бойынша бөлистириў ең биринши жақынласыўға ерисиў есапланады. Бул жерде тийкарғы ахамият мәселениң туўры қойылыўы ҳәм олардың шешимин аңлатиўшы чекли нәтийжелердиң формулалаштирилишига қаратылады. Шекли нәтийжелерге ерисиў шөлкем бөлиндилери искерлигиниң пайдалылығы ҳәм оларды басқарыўдың тийкарғы критерясы есапланады.
Басқарыў системаларының механик ҳәм органикалық моделлерин белгили бир пайдалылығын инабатқа алып шөлкемдиң аралық формасына итибар қаратамыз. Әйне олар өндиристиң шараятлары ҳәм оларды кең диапазонда басқарыў спецификациясын үйрениўди талап етеди ҳәм шөлкемди пройетлестириўтириў хамда басқарыў системаларын структуралық типлаштириш ушын жүдә әҳмийетли ахамиятга ийе болады. Бунда еки жихатни бирлестириў керек: басқарыў структуралары типлериниң есаби - функтсионал, сызықлы - функтсионал, программалық - мақсетли, матритсали ҳәм х. к; басқарыў системалары ҳарактеристикаларын тап пүткиллилик (механик, органикалық, аралас ) сыяқлы бир қанша көринислерде (лекин қатты детерминантланмаган) структуралардың типлери менен мақалаластырылады.
Шөлкем формаларының типлаштирилиши және оның функтсиялаштирилишига тийкарланған басқарыў структуралары бирлиги ҳәм шөлкем механизмин көрип шығамыз. Бундай типлаштириш структураларды еки тийкарғы тип - сызықлы ҳәм проект (тема ) га ажыратыўда әмелге асырилады ҳәм шөлкемди қәлиплестириў мәселелерин тап ратсионал пройетлестириў процеси сыяқлы шешиў ушын жеткиликли дәрежеде муўапықластырылган. Шизиқли структурада басқарыў шөлкем искерлигиниң айырықша сфералари: илимий изертлеў, конструкторлық жумыслары, ислеп шығарыў, сынақлар ҳәм х. к. бойынша қурылады. Басқарыўчанлик мунәсибетлери туўры вертикал байланыслар «бошқарувчи - бо'йсунувчи» көринисинде қәлиплестиреди, функтсионал байланыслар болса сызықлы менен уйқас түседи.
Әдебиятлар
Перегудов Ф.И., Тарасенко Ф.П. Введение в системный анализ. – М.: Высшая школа, 1989. – 367 с.
Спицнадель В.Н. Основы системного анализа. –С-Пб.: Бизнес-пресса, 2000. – 326 с.
Губанов В.А., Захаров В.В., Коваленко А. Введение в системный анализ. -Л., ЛГУ, 1988.
Волкова В.Н., Денисов А.А. Основа теории систем и системного анализа. –С-Пб., С-Пб ГТУ, 1997.
Губанов В.А. Введение в системный анализ: Учеб.пособие /Губанов В.А., Захаров В.В., Коваленко А.Н. -Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1988.
Зыков В.В. Введение в системный анализ: Учебное пособие для вузов. –Тюмень, Издательство Тюменского государственного университета, 1998. -244 с.
Николаев В.И., Брук В.М. Системотехника: Методы и приложения. – Л.: Машиностроение, 1985. – 199 с.
Анфилатов В.С. и др. Системный анализ в управлении: Учеб.пособие / Под ред.А.А.Емельянова. –М.: Финансы и статистика, 2003. -368 с.
Острейковский В.А. Теория систем. – М.: Высшая школа, 1997. – 240 с.
Лагоша Б.А., Емельянов А.А. Основы системного анализа: -М.: Изд-во МЭСИ, 1998.-106 с.

ИИИ. ИЛИМИЙ-ИЗЗЕРТЛЕЎ ЖУМИСЛАРИН СҲӨЛКЕМЛЕСТИРИЎ.

КИРИСИЎ
Жәмийет ҳәм айырықша ҳәр бир инсан бүгин пән ҳәм техниканың тиккелей өсип баратуғын тәсирине гувох болып атыр. Бул әлбетте объектив жағдай, себеби пәнниң раўажланыўы ХХИ асрга келип үлкен дәрежеге жетти, сол себепли асримиз информация технологиялар асри деп аталыўы бийкарға емес.
Кадрлар таярлаў бойынша миллий программада белгиленгениндей, оның екинши басқышын өмирге қолланыў етиў процессинде әмелий тәрептен пән ҳәм тәлимдиң өз-ара байланыслылығын анықлаў керек. Буған байланыслы фундаментал илимий - изертлеўлер мудамы университетлер қасында алып барылыўын есапқа алсақ, пәнниң тәлим системасына тәсири тиккелей студентлердиң заманагөй пән бағдарларын өзлестириў дәрежеси менен белгиленеди.
Ҳәзирги шараятта заманагөй қәниге қайсы тараўда ислеўинен қарамастан пән нәтийжелеринен пайдаланмастән бир қәдем хам алға қо'я алмайды, себеби илимий-техникалық информациялар ағымы тез пәт пенен өсип атыр, бул шараятта жас қәниге илимий информациялардан техникалық жаңалықларды ҳәм жаңа идеяларды таңлап алатуғын болыўы керек, бундай қәбилет илимий-изертлеў хамда дөретиўшилик көнликпелерсиз болмайды.
Тәжирийбе соны көрсетип атырки, бүгинги магистр ҳәм аспирантлар ушын илимий-изертлеў тийкарлары туўрысында әдебиятлар жеткиликли дәрежеде емес.
Сол себепли оқыў қөлланба өз алдына төмендеги мақсетлерди қойған :
• магистрларни илим-пәнниң мохияти, классификациясы ҳәм ахамияти менен таныстырыў ;
• магистрларни илимий-изертлеў жумысларының методологик тийкарлары ҳәм економикалық изертлеў усыллары менен қуралландырыў ;
• илмий дөретиўшиликотда инновциялық процесслерден ҳәм информация системаларынан пайдаланыўды үйретиў;
• илмий-изертлеў жумысларын шөлкемлестириўде магистрларды илимий-техникалық сиясаттиң тийкарғы принциплеры ҳәм хуқуқий тийкарлары менен таныстырыў.
Усы предметтиң ўазыйпасы - магистрларда ғәрезсиз илимий-изертлеў жумысларын апарыўда билим ҳәм көнликпелерди қәлиплестириў.

ИЛИМИЙ - ИЗЗЕРТЛЕЎ ЖУМИСЛАРИН СҲӨЛКЕМЛЕСТИРИЎ

«Изертлеў көнликпеси» тушйнчаси анық шегараларға ийе емес ҳәм жоқары оқыў орынларының магистрларына салыстырғанда төмендеги тийкарғы талапларда улыўмаластырылыўы мүмкин:
• о'з пәнин, өзи таңлаған билим тараўин сүйиў, оның раўажланыў тарийхын, әсиресе бул тараў дағы уллы ўатанлас илимпазлар ҳәм илимий мектеплерди билиў;
• доимо ыскерлик дәрежесин асырып барыў, ишда қолланилаётган усылларды сын көзқарастан баҳалаў, өз жумысында жоқары нәтийжелилиликке ерисиў;
• илмий буйымлар менен ислей алыў, ғәрезсиз тәризде тәжирийбелер өткериў, илимий дәлиллерди топлаў, анализ қылыў, улыўмаластырыў, системаға салыў, оларға теориялық изох бериўди үйрениў;
• янги изертлеў жумисына батырлық менен кирисиў, хали о'тилмаган жоллардан чо'чимаслик;
• хорижий тиллер бойынша билимлерге ыйелеў;
• ахборот-ресурс орай каталогы ҳәм информацион-ма'лумотномалардан ғәрезсиз пайдаланыўды билиў, арнаўлы библиографик усылларды қоллаған түрде көширмелер алыў ҳәм илимий мағлыўматларды жыйнаў ;
• кашфиёт ҳәм ойлап табыў усынысына авторлық буйыртпасын рәсмийлестириўди билиў;
• тезислар, рефератлар ҳәм илимий информациялар жазыўды билиў, илимий бахсларда актив қатнас етиў;
• янги илимий мағлыўмат мохияти бойынша мулохаза жүргизиўди үйрениў, оның әбзал ҳәм кемшилик тәреплерин баҳалаў, өзинде «ностандарт» ойлаў тәризин қәлиплестириў, жаңа шешимлер табыўға умтылыў.

1. 1. Магистрлық, кандидатлик ҳәм докторлық диссертатсиясының

қурамы ҳәм дүзилиси
Магистрлық диссертатсиясы илимий ямаса илимий-техникалық мазмунли, ишки пүтинликке ийе, сайланған тема бойынша илимий изертлеў процесин (илимий-техникалық, илимий-стилистик, дөретиўшилик-әмелий) ҳәм нәтийжелерин сәўлелендириўши питкериў-қанийгелик иш болып табылады.
Диссертатсия темасы тийисли қәнигелик бойынша актуал илимий ҳәм илимий-техникалық мәселелерди шешиўге қаратылған болыўы керек. Оның илимий дәрежеси илим, техника, технология, економика ҳәм мәденият раўажландириўдиң заманагөй дәрежесине, тийисли оқыў программасы ҳәм тәлим стандартлары талапларына сәйкес келиўи керек. Бул диссертатсия жумысының атқарылыўы ҳәм химояси нәтийжесинде оның авторы илимий (илимий-техникалық) изертлеўлер апарыў, кәсиплик машқалаларды қарай алыў ҳәм оларды шешиўдиң заманагөй усыл ҳәм усылларын тийкарлай алыўын тастыйықлаўы керек.
Магистрлық диссертатсиясы қәнигелик жумысы болып, илимий қымбаты, теориялық хамда умумметодологик таярлық дәрежеси менен бахоланади. Диссертатсия дүзилисиниң тийкарғы елементи болып, изертлеў машқаласы ҳәзирги жағдайининг аңлатпасы, теманың актуаллығын тийкарлаш, изертлеў мақсетин ҳәм мәселесин қәлиплестириў, изертлеў объектин тийкарлаш ҳәм алынған нәтийжелерди мухокама қылыў өткерилген изертлеўдиң әмелий ахамияти есапланады.
Диссертатсия жумысын орынлаўда магистрант илимий мәселени шешиў процессинде төмендегилерди шешиўи керек:
• танланган илимий теманың актуаллығын тийкарлаш;
• изертлеў мақсетин ҳәм конкрет мәселени қо'я билиў;
• изертлеў объекти ҳәм предметин анықлаў ;
• изертлеў усыл ҳәм методологиясын таңлаў ;
• изертлеў нәтийжелерин анализ қылыў ҳәм қайта ислеў;
• тегишли економика тармағы ушын конкрет усынысты бериў, жуўмақларды ҳәм алынған нәтийжелерди баҳалаўды қәлиплестириў.
Диссертатсия жумысында илимий-техникалық мәселени шешиў процессинде магистр төмендегилерди шешиўи керек:
• танланган илимий-техникалық теманың актуаллығын тийкарлаш;
• ечиладиган илимий-техникалық мәселениң жағдайини анализ қылыў ;
• илмий-техникалық, техникалық-економикалық ҳәм басқа талапларды қәлиплестириў, қойылған мәселени шешиўде мүмкиншиликлер вариантын көрип шығыў ;
• оптимал вариантты шешиўде техникалық-економикалық, технологиялық, конструкторлық, илимий ҳәм Экспериментал тийкарланған есап-китаплар таярлаў ;
• мавзунинг патент тазалығын ҳәм патент уқыплылығын анықлаўда оптимал вариантты изертлеў;
• илмий-техникалық мәселени шешиў нәтийжелери бойынша жуўмақлар ҳәм усынысларды қәлиплестириў және оны тийисли економика тармақларында қөллаўды анықлаў.
Магистрлық диссертатсиясының дүзилиси төмендеги қураўшылардан ибарат :
• титул бети;
• мундарижа;
• асосий бөлим;
• нихоя, жуўмақ (ямаса жуўмақлар );
• фойдаланилган әдебиятлар ;
• иловалар.
Улыўма алғанда, магистрлық диссертатсиясы изертлеў нәтийжелерин аңлатиўшы питкериў-қанийгелик жумыс есапланады.
Автореферат - автор тәрепинен әмелге асырылған илимий жумыстың қысқаша баянын өз ишине алған ҳәм баспаханада ямаса ротапринт усылында (әдетте 1 баспа табоқ) баспадан шығарылған қолланба. Диссертатсия авторефераты илимий атақ алыўда диссертатсияға қосып тапсырилетуғын мәжбурий қөлланба болып табылады. Кандидатлик авторефератының колеми бир баспа табоқдан аспаўы керек, докторлық авторефераты болса еки баспа табоқдан ибарат болады.
Кандидатлик диссертатсиясы пәнниң тийисли тараўи ушын үлкен ахамиятга ийелик етиў мәселе жаңаша хал етилген ямаса автордың әҳмийетли әмелий мәселелерди шешиўди тәмийинлейтуғын илимий тәрептен тийкарланған техникалық, економикалық ямаса технологиялық усыныслары өз аңлатпасын тапқан илимий дөретпе болыўы керек.
Докторлық диссертатсиясы автор өткерген изертлеўлер ҳәм жаратқан исленбелер тийкарында әҳмийетли халық хожалығы, социаллық-економикалық, социаллық-сиясий ахамиятга ийелик етиў илимий машқала хал етилген ямаса тийисли пән тараўының перспективалы бағдарын раўажландырыўда үлкен табыс деп баҳалаў мүмкин болған теориялық қағыйдалар комплекси ислеп шығылған, ёхуд енгизилиўи техниканы раўажландырыўға үлкен улес қосатуғын илимий тийкарланған техникалық, економикалық ямаса технологиялық шешимлер өз аңлатпасын тапқан илимий дөретпе болыўы керек1.

1. 2. Докторант, аспирант, үлкен илимий хызметкер, стажер-изертлеўши, ғәрезсиз - изертлеўшилердиңдиң қабыл етиңиў тәртиплери

Докторантураға кириў тәртиби. Докторантура мәмлекетте бирден-бир үзликсиз тәлим системасының жоқары басқышы есапланып, жоқары маман илимий-педагогикалық ҳәм илимий хызметкерлерди пән-техника тараўында биринши нәўбетте, мәмлекеттиң социаллық-економикалық раўажланыўы ҳәм пән-техника артыўын тәмийинлейтуғын жоқары оқыў журты (ОО'Ю) ларда ҳәм илимий шөлкем ҳәм шөлкемлерде шөлкемлестириледи.
Докторантураның искерлигине қадағалаўшылықты ҳәм илимий-стилистик басшылықты, оны ашыў ҳәм жабыўды Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў Министирлиги, Пәнлер Академиясына байланыслы. Илимий мәкемелерде болса республиканың Пәнлер Академиясы әмелге асырады.
Докторантураға 40 жасқа дейинги сайланған тараўында илимий нәтийжелерге ерискен өзин перспективалы илмиий-педагогикалық хызметкер ретинде көрсеткен, халық хожалығында және социал-материаллық тәрептен илимий машқалаларды йеча алатуғын ҳәм әҳмийетли изертлеўлерди жоқары дәрежеде өткера алатуғын пән кандидатлери өндирис шығарыўдан бөлекленген түрде қабыл етиледи.
Докторантурада оқыў мүддети 3 жыл.
Докторантураға киретуғын шахслар ислеп турған ОО'Ю ректори ямаса илимий шөлкем шөлкеми басшысы номига арза (1-қосымша ) ҳәм қо'йида көрсетилетуғын ҳүжжетлерди тапсырадылар :
-хызметкерлерди дизимнен өткериў жеке бетаси (3 х4 көлем деги 2 фотосурат менен)
-аўдармасы қал (2-қосымша );
-докторлық диссертатсиясының кеңейтирилген жумыс жобасы (3-қосымша );
-баспа етиңн илимий ислердиң, ойлап табылғанлардың халық хо'жалигада ислетилинген ямаса нәтийжени әмелде қолланыў етилетуғын илимий изертлеўлер дизими (4-қосымша );
-ҳарактеристика (5-қосымша );
-жоқары оқыў журтын битирганлиги, илим кандидати ҳәм илимий атағы ҳаққындағы дипломлардың нусқасы
Ҳүжжетлерди докторантура ҳәм аспирантура бөлимине тапсырыў ўақтында паспорт көрсетиледи.
Докторантураға ийе болған ОО'Ю, шөлкем, шөлкем илимий кеңеси кафедра ҳәм орай (факул'тет) дың жуўмағын көрип шығады, илимий лекциясы ҳәм докторлық диссертатсиясының кеңейтирилген режесине қарай оның атқарылыў мүддетин анықлайды ҳәм докторантураға қабыллаў ҳаққында қарар шығарады. Илимий кеңес шешими ОО'Ю ректори, илимий шөлкем, шөлкем басшысы бо'йруғи менен тастыйықланади.
Докторантга диссертатсия изертлеўлерин апарыўда жәрдем бериў ушын жоқары маман илимий педагогикалық кадрлар сафидан илимий маслахатчилар тайынланады.
Илимий маслахатчи ретинде басқа шөлкемлерден хам илимпазлар қосылыўы мүмкин. Илимий маслахатчиларга толықнатуғын саатбай жумыс хақи ҳәр бир докторантга бир жылға 50 саат белгеленеди. Докторантнинг диссертатсия темасы (6 -қосымша ), жумыс жобасы (3-қосымша ) ОО'Ю, илимий шөлкем ҳәм шөлкем илимий кеңесинде тастыйықланади.
Докторантлар зәрүр қалларда мәмлекеттиң ҳәм сырт еллердиң жетик илимий орайларына хызмет сапарына жиберилиўи мүмкин. Хызмет сапары ғәрежети белгиленген тәртипте жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў Министирлиги ямаса докторантни таярлап атырған шөлкем тәрепинен толықнады.
Докторантлар ҳәр жылы илимий кеңеске жеке жумыс режесиниң атқарылаши туўрысындағы есабатты тапсырадылар. Есабат нәтийжелерине қарай докторантурада оқыўды даўам еттириў ямаса еттирмаслик ҳаққында қарар қабыл етиледи.
Докторант оқыў жылында алып барған мағлыўматлары менен толдырылған жумыс режесин ҳәм сол режани атқарлығи ҳаққындағы илимий кеңес жыйналысы баянынан көширмени докторантура ҳәм аспирантура бөлимине тапсырыўы шәрт. Диссертатсия жумысын таярлаў режесин атқармаған докторантлар ОО'Ю ректори, илимий шөлкем, шөлкем басшысы бо'йруғи менен докторантурада оқылыўындан четлаштирилади. Буйрық нусқасы докторантни жиберген ОО'Ю, илимий шөлкем ямаса шөлкемге жибериледи.
Докторантурада оқыў ўақыты хызметкердиң илимий педагогикалық стажына киреди. Оқыў ўақтында ҳәр жылы белгиленген демалыс бериледи. Докторантурада оқыў даўамында докторант диссертатсия жумысын тугатиб, қәнигелескен кеңеске тапсырыўы керек.
Аспирантураға кирисиў тәртиби. Жоқары оқыў журты ҳәм илимий изертлеў мәкемелери шөлкемлери қасындағы аспирантуралар мәмлекетте бирден-бир үзликсиз тәлим системасын қурайтуғын бөлеги болып илимий педагогикалық, ҳәм хызметкерлерди режели түрде таярлаўдың жоқары формасындар.
Аспирантура заманагөй тәжирийбе-изертлеў негизине ийе болған ОО'Ю, илимий изертлеў мәкемелери ҳәм шөлкемлери қасында ашылады.
Жоқары оқыў орынлары ҳәм илимий изертлеў мәкемелер, министрликлер ҳәм басқармалар қасындағы аспирантуралар жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў Министирлиги арқалы, Пәнлер Академиясының илимий-изертлеў мәкемелериндеги аспирантуралар болса академия президиумы арқалы ашылады.
Аспирантурада оқыў мүддети:
-өндирис шығарыўдан бөлекленген түрде 3 жыл ;
-өндирис шығарыўдан ажралмаган түрде 4 жыл ;
Аспирантура искерлигине қадағалаўшылықты ҳәм илимий стилистик басшылықты О'зР Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў Министирлиги, Пәнлер Академиясы, илимий мәкемелерде болса республика пәнлер Академиясы әмелге асырады.
Күндизги аспирантураға ОО'Ю ни жеңилликли диплом менен тамамлаған ямаса өндиристе өз қәнигеликлиги бойынша кеминде 2 жыл ислеген илимий изертлеў жумыслариша бейимлиги бар ҳәм жасы 35 тен аспаған ҳәр бир пуқара қабыл етилиўи мүмкин. Сыртқы аспирантураға сол шәртлерге әмел етилген түрде жасы 45 ке шекем болған пуқаралар қабыл етиледи.
Инсититутни битириб, аспирантураға қолувчи жас қәнигелер тек инсититут илимий советиниң усынысы менен қабыл етиледи.
Институтты сыртқы ҳәм кешки бөлимлерин битирган қәнигелер өз тараўлары буйича кеминде 2 жыл ислеген болсалар аспирантураға кирисиў ушын таңлаў имтихонларига қойыладылар.
Диссертатсияны рәсмийлестириў, қәнигелескен кеңеске
тапсырыў ҳәм химоя қылыў
Диссертатсияның дүзилиси ҳәм оған қойылатуғын талаплар. Илим кандидати илимий дәрежесин алыў ушын жазылған диссертатсия тнгишли тараўға тийисли әҳмийетли мәселелердиң шешими сәўлеленген, автор тәрепинен әҳмийетли әмелий ҳәм теориялық мәселелердиң техникалық, економикалық ямаса технологиялық ишлов усылы илимиясосланган шешими айтылған илимий дөретпе болыўы керек.
Әмелий ахамият кәсип ететуғын диссертатсияда автор тәрепинен алынған илимий нәтийжелердиң халқхо'жалигида әмелий қолланганлигини тастыйықлайтуғын мағлыўматлар, теориялық ахмиятга ийе болған диссертатсияларда болса илимий жуўмақлардың қөллаў мумкилиги ҳаққында усыныслар келтириўи керек.
Диссертатсияның темасы шөлкемдиң тийкарғы илимий-изертлеў жобасы менен байланысқан болыўы ҳәм кеңесде шахсан ҳәр бир изертлеўши ушын тастыйықланған болыўы керек. Кандидатлик дисертатсиясининг тийкарғы илимий нәтийжелери белгиленген муғдарда баспахана нашир усылында ямаса ко'пайтирадиган қурылма жәрдеминде шығыс илимий баспа баспаларында баспадан шығарылған болыўы керек.
Диссертатсияны жазыўда ызленувчан шеттен алынған материаллардың ямаса нәтийжелердиң авторын ҳәм ҳәмелин көрсетиўи шәрт есапланады. Диссертатсияда көпшилик менен жазылған илимий жумыслар дағы авторлар группаына тийисли идея ямаса Жаңа ислеп шығыў усыллары пайдаланылған болса, изертлеўши буны белгиленгенлер етип қойыўы мәжбурий болып табылады.
Егерде бийгана материаллардан пайдаланып, оның авторы ҳәм ҳәмели көрсетилмаса, диссертатсия қайсы басқышта болыўынан қа'тий нәзер қайта химоя қылыў хуқуқисиз көрип шығыўдан алынады.
Техника пәнлер кандидати илимий дәрежеси ушын таярлаған диссертатсия көбинесе төмендегилерди өз ишине алады : сар (титул) вароғи, мазмун, қабыл етилген шәртли белгилер, кирисиў тийкарғы текст (текст), пайдаланылған әдебиятлар дизими, қосымша.
Жумыстың аталыўы қысқа ҳәм жумыс мазмунына уйқас болыўы керек. Диссертатсия мазмуны - бөлимлер, параграфлар, бөлимлердиң диссертатсиядағы сыяқлы избе-излиликде, параграфдың басы басылған бети көрсетиледи. Мазмунды диссертатсияның басында берген мақул болып табылады.
Кирисиў (бас сөзи) қысқа анотаттсия көринисте ҳәм қойылған машқаланың шешилгенлик дәрежесин ёритган автор тәрепинен машқаланы йечилиши ушын киритилген жаңалықтың мазмуны ҳәм автор химояга қойған тийкарғы қаллар киритилген болыўы керек. Анық пәнлер ушын бул 4-6 бетдан ибарат болады.
Диссертатсияның тийкарғы бөлеги әдетте төмендегилерди өз ишине алады :
-тема бойынша әдебиятлар комментариясы ;
-илимий гипотезанинг киритилиўи;
-изертлеў-қыдырыў усылы ;
-тәжирийбе, изертлеў бөлеги;
-алынған нәтийжелердиң анализи;
-жуўмақлар.
Қосымшаға автор өзиниң пәнге шахсан қосқан улесси деп есаплайдыган қосымша мағлыўмат ямаса жәрдемши ҳарактеристикаындағы материаллар киритиледи. Булар кестелер, графиклар, ЕХМсида шешилген мәселелердиң программасы ҳәм нәтийжелери, формулалардың шешими ҳәм х. к. болыўы мүмкин
Диссертатсияны тәртипке салыў шәртлери. Изертлеўши диссертатсияны тыянақлы дәлиллер менен жай ҳәм қысқаша етип түсинтирип, диссертатсияға қойылған талапларға тийкарынан жазыў керек. Сүўретлер, кестелер, графиклар ҳәм әдебиятлар дизими менен докторлық диссертатсиясының колеми 300 бет, кандидатлик диссертатсиясының колеми 150 бетдан аспаўы керек.
Гуманитар пәнлер бойынша диссертатсияның колеми 20 -30% тен көп болыўы мүмкин. Химояга усыныс етилетуғын монографияның колеми шегараланбаған.
Диссертатсия жазыў машинкасида қара лента менен 2 интервалда 210 х297 мм формат ақ қағазға жазылады. Диссертатсияның екинши нусқасы қара копирка қағазы қойып көбейтириледи ҳәм муқабаланмайди. Шет тилиндеги сөзлер пүткиллей машинкада басылған болыўы ямаса қара түс менен жазылыўы мүмкин. Формулалар хам түсиникли қара тушда жазылыўы керек. Диссертатсия бети (бети) төмендегише хошиялар менен жазылады : шеп тәрептен 30 мм, жоқарыдан 20 мм, оң тәрептен 10 мм, төменден 25 мм. Кесте, сүўрет, сызылма, схема ҳәм графиклар хам 210 -297 мм қағазға сызылады ямаса жабыўтырылады ҳәм сол бетга суўретке ямаса сүўретке түсиндириў (изох) бериў керек. Диссертатсияның хамма бетига иллюстратсия ҳәм қосымшаға хам тәртип номер қойылады. Қатар (титул) вароғи диссертатсияның биринши бети есапланады, лекин 1 саны қойылмайды. Кейинги бетидан 2 саны қойылады. Диссертатсияның ҳәр бир нусқасының титул бетига диссертант қол чекиў керек. Диссертатсия қәнигеликлашаган кеңеске тапсырилгандан кейин туўрылаў ямаса өзгертиў мүмкин емес. Таза ҳәм жақсы таярланмаган диссертатсиялар қабыл етиңмаслиги мүмкин.
1. 3. Илимий-изертлеў темасын таңлаў ҳәм баҳалаў
Илимий ойлаў машқаланы шешиў менен байланыслы. Машқаланың жоқ екенлиги пәнде изертлеўдиң бархам табыўына ҳәм усының менен пән раўажланыўының тоқтап қалыўына алып келиўи мүмкин.
Илимий-изертлеў жумысында төмендегилерди парықлайдилар: илимий жөнелислер, мәселелер ҳәм темалар.
Илимий жөнелис - пәнниң арнаўлы бир тараўында ири, фундаментал мәселени шешиўге арналған илимий-изертлеўлер комплекси. Илимий жөнелис структуралық бирликлерге бөлинеди: комплекс мәселелер, темалар ҳәм сораўлар.
Машқала - шешимин, изертлеўди талап ететуғын қурамалы мәселе. Ол машқалалы жағдайдың пайдааси болып, бул жағдай әмелдеги ески билим ҳәм тәжирийбе ямаса теориялық жол менен алынған жаңа билим ортасында айырмашылық пайда болғанда жүзеге келеди. Комплекс машқала (ямаса проблематика) әдетте бир бағдардағы бир неше қурамалы мәселелерди қамтып алған мәселелер комплекси болып табылады.
Тема машқаланың изертлеў талап ететуғын арнаўлы бир тараўин өз ишине алатуғын илимий мәселе болып табылады. Ол машқаланың анық тараўине қаратылған майдалаў илимий мәселелерге тийисли көплеген изертлеў сораўларына тийкарланады. Тема ямаса сораў ёритилаётганда анық изертлеў ўазыйпасы өтеў етиледи, мысал ушын, жаңа материал, конструктсия, прогрессив технология ислеп шығыў ҳәм хоказо. Бул орында олардың атқарылыўы нәтийжеси текғана теориялық, бәлки тийкарынан арнаўлы бир економикалық нәтийже кутилаётган әмелий ахамиятга ийелик етиў болады.
Машқала ҳәм теманы таңлаў бир неше басқышта хал етилетуғын қурамалы ҳәм жуўапкерли ўазыйпа болып табылады.
Биринши басқышта, машқалалы жағдайдан келип шыққан түрде, машқала изохланади ҳәм кутилаётган нәтийжедиң улыўма жыйындысы анықланады.
Екинши басқышта машқаланың актуаллығы, оның пән ҳәм техника дағы қымбатлилиги белгиленеди.
Үшинши басқышта машқаланың қурамы, яғный темалар, киши темалар, мәселелер ҳәм олар арасындағы байланыслылық анықланады. Нәтийжеде машқала тереки пайда болады. Соннан кейин, машқала тийкарланғанан кейин ҳәм структуралық ислеп чиқилгач, илимий хызметкер (ямаса жәмәәт), әдетте, ғәрезсиз түрде илимий-изертлеў темасын белгилейди.
Теманы таңлаў гейде изертлеў апарыўдан хам қурамалылаў болады. Илимий-изертлеў темасына қатар талаплар қойылады :
1. Тема усы ўақытта шешимин талап қылып атырған дәрежеде актуал болыўы керек. Фундаментал изертлеўлер темаларының актуаллығын анықлаў бойынша ҳәзише пропорционал өлшеўлер жоқ. Усының себепинен хам бул орында актуаллықты ири алым ямаса илимий жәмәәт анықлайды. Әмелий ахамиятига келип, оның актуаллығы әдетте арнаўлы бир өндиристиң конкрет тараўи мүтәжлиги ҳәм економикалық нәтийжесинен келип шығып белгиленеди.
2. Тема жаңа илимий мәселени шешиўи ҳәм илимий жаңалығы менен ажралып турыўы керек.
3. Илимий темаларға әҳмийетли талап ретинде економикалық нәтийжелилилик және оның ахамияти қойылады. Әмелий изертлеўлер менен байланыслы темалар таңлаў сыяқлында қаратнатуғын економикалық нәтийжени келтириў керек. Фундаментал ҳәрактер деги теманы таңлаўда болса, економикалық нәтийжелилилик талабы теманың ахамияти талабына орын босатиб береди.
4. Тема илимий жәмәәт бағдарына сәйкес келиўи керек. Бул илимий жәмәәт маманлығын толықлаў ислетиў имканиятын береди. Нәтийжеде изертлеўлердиң теориялық дәрежеси, сапа ҳәм економикалық нәтийжеси асады, изертлеўди орынлаў мүддетлери қисқарады.
5. Теманың әҳмийетли талабы оның өмирге енгизилиўи болып табылады. Тема ислеп шығыўшылар оның белгиленген жойбар бойынша атқарылыўын ҳәм буйыртпашының ислеп шығарыў шараятларында әмелиятқа қолланыўын анықлаўлары керек. Олар арнаўлы бир өндиристиң сол ўақыттағы талабы ҳәм келешегинен жақсы хабарлы болыўлары керек.
Тема таңлаўда усы мәселени шешиўге арналған шет ел ҳәм өзимиз деги әдебиятларды терең үйренип шығыў керек. Бул болса заманагөй илимий-изертлеўлер дәстүрлеринени анықлаўға ҳәм қайталдан велосипед ойлап табыў етип жүрмесликка жәрдем береди.
1. 4. Илимий-техникалық информациялар ҳәм оларды
қыдырыў процесслери
Илимий библиографиясиз илимий жумысты туўры хал етип болмайды.
Қәлеген илимий изертлеў, изертлеў апарыўы қаратнып атырған тараўға арналған илимий-техникалық әдебиятларды излеўден басланады.
Түрли ҳүжжетлер илимий-техникалық информацияларды жеткезиўши қурал болады :
• китоблар (сабақлықлар, оқыў қолланбалары, монографиялар ҳәм қолланбалар );
• даврий баспалар (журналлар, бюллетенлар, институтлар баспалары ҳәм илимий жыйнақлар );
• норматив ҳүжжетлер (стандартлар, техникалық шәртлер, жолламалар, норматив кестелер, ўақтыншалық көрсетпелер ҳәм хоказо);
• каталоглар ҳәм баҳа көрсеткишлери;
• патент ҳүжжетлери;
• илмий-изертлеў ҳәм тәжирийбе-пройетлестириў жумыслары бойынша есабатлар ;
• ахборот баспалары (илимий-техника институтлары жыйнақлары, информация беталари, експресс-информациялар, көргезбе проспектлари ҳәм хоказо.);
• хорижий илимий-техникалық әдебиятлар түп нусқасы ҳәм аўдармасы ;
• диссертатсиялар ҳәм авторефератлар ;
• илмий-техникалық конференциялар ҳәм ислеп шығарыў жыйынлары материаллары ;
• иккиламчи ҳүжжетлер (библиографик каталоглар, рефератив комментариялар, рефератив журнал ҳәм хоказо.).
Санап өтилген ҳүжжетлер колеми жылдан-жылға өсип баратырған үлкен информация қатламын пайда етеди. Бул орында мағлыўматлардың өсип баратырған ҳәм сусаяётган қатламы парқ қылады.
Өсип баратырған қатлам орынлаўшылар (ИТИ, Оо'Ю, ТКБ ҳәм басқалар) тәрепинен белгиленгенлер етилетуғын органларға усыныс етиледи, сусаяётган қатлам болса библиографик, комментария ҳәм рефератив формада олардың буйыртпасына қарай атқарыўшыларға усыныс етиледи.
ХХ әсирдиң инсаният тарийхында «Информация асри» деп айтылыўы бийкарға емес, себеби өткен әсир даўамында компютер технологиялары процессинде күтә үлкен өсиў әмелге асырылды.
Есаплаў техникасы дағы өсиў пәтлери программалар дағы транзисторлар саны менен өз-ара байланыслы. Дүнядағы ең атақлы кәрхана «Интел» тийкарлаўшилеринен бири Гордон Мур микросхемалардаги ҳәр бир квадрат дюймдаги транзисторлар санының өсиў пәтлерин үйренип шығып, олардың саны ҳәр еки жылда еки есеге артпақтасын айтқан (бул Мур нызамы деп аталады ).
60 -жылларда протсессорлар 30 та транзисторлардан шөлкемлескен болса, ҳәзирги күнде протсессорлар бир неше миллион транзисторлардан ибарат ҳәм келешекте бул сан бир неше он миллионларға жетеди.
Булардан тысқары, информация сақлайтуғын дисклардың колеми жүдә тез пәтда қысқариб, олардағы информация сыйымлылықы болса артып барып атыр. Мысалы, ақырғы 10 жыл даўамында дисклардың колеми 800 мәрте азайған, информация сыйымлылықы болса 24 мың мәрте артқан.
Бундай өсиў пәтлери дүнядағы информация колеминиң хам кеңейип барыўына себеп болды. Жылдан-жылға көп инсанлар кеңлеў көлем деги информациядан арзанлаў бахаларда пайдаланыў мүмкиншилигине ыйелеп атырлар.
Сондай етип, 1998 жылда дүня бойынша интернеттен пайдаланыўшылар саны 20 миллион әтирапында болған болса, 2002 жылда олардың саны 540 миллионнан артты. 2008 жылға барып бул номер 1 млрд.га жетиўи шама етиңип атыр.
1993 жылда Интернет тармағында 200 ден кемрек веб-сайтлар болған болса, 2004 жылда олардың саны 58 миллионнан асды.
Мәмлекетте әмелге асырылып атырған 2002-2010 жылларға мөлшерленген компютерлестириў ҳәм информацион-коммуникатсион технологияларын раўажландырыў программасы бойынша Өзбекстанды жахон информация системасына жалғаў нәзерде тутылған. Бул программа тийкарында 2010 жылға келип, ҳәр 100 дане мектеп оқыўшысына 5, академикалық лицейдагиларга - 13, 4, кәсип-хунар колледжлеридагиларга 7, 1 ҳәм жоқары оқыў журтында оқытып атырғанларға 25, 6 компютер менен тәмийинлеў дәрежеси белгиленген.
Ҳәр қандай мағлыўмат «ескириш» өзгешелигине ийе. Жаңа илимий ҳәм илимий-техникалық мағлыўматлар дүбелейдей өсип атырғанлығы себепли айырым мағлыўматлар «ескиради». Шет ел изертлеўлерден алынған мағлыўматларға қарағанда, мағлыўматтың қадр-мәниси төменлеўи («ескириши») газеталар ушын күнине 10 протсентти қурайды, журналлар ушын айына 10 процент. Китаплар ушын болса жылына 10 процент. Усының себепинен хам мағлыўматлардың үлкен ағымында арнаўлы бир тема ушын жаңа, әҳмийетли мағлыўматты табыў текғана бир илимий хызметкер, бәлки жәмәәт ушын хам қыйын.
Зәрүр мағлыўматты қыдырыў - дөретиўшилик процесс, сол себепли оны автоматластырыў қурамалы.
Информация қыдырыў - бул сайланған темаға тийисли ҳүжжетлерди излеп табыў бойынша оператсиялар комплекси. Ол қолда, механик, механизатсияласқан ҳәм автоматласқан түрде әмелге асырылыўы мүмкин.
Қолда қыдырыў әпиўайы библиографик карточкалар, картотекалар ҳәм баспалар көрсеткишлери бойынша әмелге асырилады. Механик қыдырыўда перфокарталар информация узатыўшы ўазыйпаны атқарады. Механизатсияласқан қыдырыўда хисоб-перфоратсия машиналары ислетиледи, автоматластырылган қыдырыўда болса, ЕХМ. Информация қыдырыў системаларында информация қыдырыў тилиниң түрли алтернативлары ислетиледи.
Қыдырыў оптимал нәтийже бериўи ушын теманың изертлеўшиси тиккелей ямаса тиккелей болмаған қатнасыўы зәрүр.
Санаат, транспорт, пән ҳәм басқа тараўларда заманагөй универсал мағлыўматлар дәреги ретинде глобал информация тармақ - интернетти тилге алыў мүмкин. Бул тармақ пайдаланыўшына түрли информация ресурсларына кирисиў имканиятын береди ҳәм төмендеги сораўларға жуўап табады :
• Автоматласқан режимде қандай етип зәрүр информация объектин табыў мүмкин?
• Одан алысғы машина мағлыўматынан қандай пайдаланыў ямаса өз компютерине қандай көшириў мүмкин?
• Қандай программа қураллары жәрдеминде оларды қабыллаў мүмкин?
Бул орында интернеттен пайдаланыўшы тармақлараро байланыс жәрдеминде басқа тармақтағы информатсион ресурслардан пайдаланыўы хам мүмкин.
Интернет информация ресурслары - бул информация технологиялар ҳәм мағлыўматлар базасының пүткил комплекси болып, усы технологиялар жәрдеминде үйрениледи хамда үзликсиз түрде жаңалап турылады.
Комплекске төмендегилер киреди:
• ФТР файл архивлары системасы ;
• ўўў мағлыўматлар базасы ;
• Гопҳер мағлыўматлар базасы ;
• ЎАИС мағлыўматлар базасы ҳәм басқалар.
ФТР файл архивлары системасы кейинги 10 -15 жыл ишинде жыйналған барлық мағлыўматлардың кеңейтирилген базасы болып табылады. Оның хызметинен қәлеген клиент пайдаланып, өзине керекли мағлыўматтан нусқа алыўы мүмкин.
Көплеген информация архивларынан қолай пайдаланыў системасы ретинде Ўорлд Ўиде Ўеб гипертекст информация системасын (ўўў-«Дүня өрмекши төри») тилге алыў мүмкин. Усы технологияның көплеген интерфейслери манипуляторнинг «сичқонча» туймечасини басыў арқалы зәрүр сөз ямаса график сүўрет жардеминде алынады. ЎЎЎда интернетте жөнелис алыўға көмеклесетуғын үлкен муғдардағы каталоглар бар.
ўўўнинг басқа информация қыдырыў ҳәм узатыў қуралларына салыстырғанда абзаллығы - ЎЎЎнинг бир бетинде бир ўақтыниң өзинде текстти ҳәм суўретти көриў, даўысты еситиў ҳәм аниматсия, яғный ҳәрекетти тамаша қылыў мүмкин.
ўўў - бул информация менен ислеўдиң ең қолай қуралы.
Гопҳер информация бөлистириў системасы тийкарында иерархик каталоглар идеясы жатады. Бул система әпиўайы ҳәм исенимли, химоя етилген система ретинде тән алынған.
ЎАИС информация қыдырыў -бөлистириў системасы тийкарында болса логикалық сораўлар, гилт қуралы ретинде қолланылатуғын сөзлер жардеминде зәрүр мағлыўматты қыдырыў системасы жатады. Пайдаланыўшы өз талабын қаниқтирувчи ҳүжжетлерди қыдырыў процессинде ЎАИСнинг серверлерин көрип шығыўы мүмкин.