Lipidlar anabolizmi

Uch glitserid Lipaza Glitserin Yog’ kislotalar

Bu erda R₁, R₂ , R₃ yuqori molekulyar yog’ kislotalarining radikallari – palmitin, stearinat, oleinat va boshqalar.
Lipaza fermenti ta`sirida erkin yog’ kislotalarining miqdori ortadi. Erkin yog’ kislotalari imqdorining ortishi unayotgan urug’larda aniq ko’rish mumkin. Оziq ovqat mohsulotlarining (un, yorma, ayniqsa yog’ tutuvchi urug’lar – kunjut, kungaboqar, chigit kabilar) sifatini bir me`yorda saqlab turishda bu fermentning roli kattadir. Оziq – ovqat mahsulotlari saqlanayotgan sharoitda namlik va haroratning ko’tarilishi zahiradigi moylarning parchalanishiga sabab bo’ladi. Erkin yog’ kislotalar va glitserin miqdorining ortishiga olib keladi. Bu holatlar esa oziq – ovqat mahsulotlarining buzilishiga va taхirlanishiga olib keladi. Lipaza fermentining aktivligini, moylarning parchalanishidan hosil bo’lgan erkin yog’ kislotalarini neytrallash uchun ketgan natriy gidroksidning miqdoriga qarab aniqlash mumkin.

R – COOH + NaOH R – COONa + H₂O

Murakkab lipidlar uz tarkibida yog kislotalar va glitserin (yoki uzun zanjirli bir atomli spirt) dan tashkari fosfat kislota va azot asosi,bosh ka kuchli kutblangan gruppani saklaydilar. Ularni tarkibiga karab uch sinfga bulish mumkin: 1-fosfoatsilglitserinlar, 2-sfingolipidlar va 3-glikolipidlar.

Fosfoatsilglitserinlar va sfingolipidlar tarkibida fosfat kislota koldiklari bulganidan ular fosfolipidlar, yoki fosfatidlar deb xam ataladilar. Fosfoatsilglitserinlarning turlari kup bulsa xam ularni asosi va minor (kichik) vakillarini farklash mumkin. Xujayrada fosfolipidlar fakat fosfatidil etanolamin tashkil kiladi. Lekin membrana lipidlarining tarkibi juda murakkab bulib,ularda juda kam mikdorda fosfatidilglitserin,xolesterin va boshka lipidlar xam mavjud.
LYeTsITIN VA KYeFALIN. Miya tukimasida, tuxum sarigida, balik tuxumida,jigarda,nuxat va achitkida ayniksa kup buladi. Turli manbalardan olingan letsitin va kefalinning strukturasi bir xildir. Letsitin tarkibidagi azot asosi XOLIN metillangan oksietil ammoniydir:
НОСН2--СН2--N+ (СН3 )3
Kefalin tarkibiga OKSIETILAMIN yoki KOLAMIN kiradi:
НОСН2--СН2--NH2
Letsitin va boshka glitserofosfatidlar molekulasida glitserinning
V-uglerodi atrofida asimmetriya markazi bor. Tabiatda uchraydigan-letsitin va strukturasi unga yakin bulgan birikmalar L-a - glitserofosfat xosilalaridir. Letsitin va kefalin strukturasida yana shu narsaga e‘tibor berish kerakki, ular dipol ionlar bulib, tarkibidagi fosfat kislotaning manfiy zaryadi turtlamchi azotning musbat zaryadi bilan neytrallanib turadi, lekin etanolamin tarkibidagi aminogruppa xolindagi turtlamchi azotga karaganda kuchsizrok asosli bulganidan, kefalinlar ba‘zan kuprok kislota tabiatga ega. Serin - fosfatidlar tarkibida azot asosi urnida oksiaminokislota SYeRIN turadi:
О
¦
R--C--O--CH2
|
R'--C--O--CH
¦ |
O | O H
| ¦ | +
H2C--O--P--O--CH2--C--NH3
|_ | _
O COO
Fosfatidilserin
G L I K O L I P I D L A R. Murakkab lipidlarning uchinchi sinfi glikolipidlar tarkibiga fosfat kislota kirmaydi va ular elektr zaryadini tashimaydilar. Molekulada uglevod koldiklarining mavjudligi ularni glikolipidlar deb atashga imkon berishi tushunarli. Bu sinf vakillari, asosan miya tukimasida uchragani uchun tserebrozidlar va uglevod komponentlarining katta kismi D-galaktoza bulgani uchun galaktolipidlar deb ataladi.Tserebrozidlarning kutblangan "boshi" bir yoki bir necha kand molekulasi koldiklaridan tuzilgan. Glikolipidlar sinfiga tarkibi va tuzilishi bilan farklanadigan bir necha xil birikmalar kiradi. Ularning glikozildiatsilglitserin deb ataladigan
xili usimlik barglaridan ajratib olingan, xloroplastlar bilan uziga xos boglangan xisoblanadi. Ularning tarkibiga ikki molekula yog kislota bilan esterifikatsiyalangan glitserin va glitserin bilan V-glikozid bog orkali birikkan bitta yoki ikkita D-galaktoza kiradi:
Glikosfingolipidlar xujayra membaranasining tuzilishida muxim urin egallaydi. Ular membarananing kattik bulishini ta‘minlashda va bir kator membrana funktsiyalarining bajarilishida katnashadilar. Glikolipidlar xujayraning antigen markerlari (tanituvchilari) ning shakllanishida, tashkaridan keladigan ximiyaviy signallarni kabul kilishda va ularni kayta ishlashda, xujayralarning uzaro alokalarida, membrana utkazuvchanlik xususiyatining bajarilishida,fermentlari faoliyatini aniklashda xal kiluvchi urinni egallaydi.
Sterinlar (sterollar) xayvon, usimlik va mikroorganizmlar dunyosida keng tarkalgan lipidlarning maxsus gruppasidir. Ular lipidlarning boshka barcha tiplaridan sovunlanmasligi, shuningdek xarakterli strukturalari bilan farklanadilar.Biologik axamiyatga ega bulgan bu tipdagi birikmalarning barcha vakillari tarkibida ON gruppa mavjud, shuning uchun, sterinlar atamasi keng kullansa xam, ularni ximiyaviy atamalarning internatsional printsipi asosida STYeROLLAR deb atash tugri bular edi. Xolesterin kon plazmasida erkin va yog kislotasi bilan esterifikatsiyalangan murakkab efir shaklida buladi.Steridlar 3-S dagi gidroksil gruppa bilan yog kislota karboksil gruppasining boglanishidan xosil buladi. Xolesterin kup membaranalar tarkibiga kiradigan muxim komponentdir. U eukariot xujayralarda mavjud va prokariotlarda deyarli uchramaydi. Xolesterin ayniksa xujayra membranasida mul bulib, membrananing kattikligi xu susiyatini ( mustaxkamlik ) ta‘minlaydi. Xolesterin va uning uzun zanjirli yog kislotalari bilan xosil kilgan efirlari kon plazmasi lipoproteinlarning asosiy komponentlaridir.Plazmadagi xolesterinning kondagi umumiy mikdori 100 ml, ya‘ni taxminan,200 mg ni tashkil etadi. Bu mikdorning turtdan birigina erkin xolesteringa tugri keladi. Plazmadagi deyarli barcha xolesterin (erkin va sterifikatsiyalangan) plazmaning oksil fraktsiyalari bilan kompleks xosil kilib, lipoproteinlar shaklida uchraydi. Umumiy xolesterinning, taxminan 50 % dan ortigi plazma oksillarining V-globulinlari bilan, kolgan kismi esa a1-va a2-globulin fraktsiyalari bilan boglangan xolda siljib yuradi. Xolesterin xayvonlarning asosiy sterini bulganligi sababli, u zoosterinlar katoriga kiritiladi. Xayvon tukimalarida xolesterin bilan birga konda, terida yana bir kancha ZOOSTYeRIN, usimliklarda FITOSTYeRIN va zamburuglarda MIKOSTYeRINLAR uchraydi, ammo usimlik xamda xayvon manbalaridan olingan turli sterinlar orasida keskin fark yuk. Masalan, fitosterin deb karaladigan - SITOSTYeRIN fakat yukori usimliklardangina emas, balki bir kator umurtkasiz xayvonlar tukimasidan xam olingan. Xayvon tukimalarida xolesterin bilan birga, digidroxolesterin (xolestanol) va juda oz mikdorda - 7-DYeGIDROXOLYeSTYeRIN xam uchraydi. Bu sterinning biologik axamiyati shundaki, ultrabinafsha nurlar bilan nurlanganda, u D vitaminlar gruppasining a‘zolaridan biri bulgan D-3 VITAMINGA aylanadi. D-3 vitamin balik jigari moyida buladi,shuningdek,7-degidroxolesteringa terida ultra binafsha nurlar ta‘sir ettirilganda xosil buladi. Kuklam chikishi bilan,ayniksa, yosh bolalarda kishda avj olgan raxit kasalligini ultrabinafsha nur tarkatuvchi kvarts lampasi bilan nurlatib davolash terida D-3 vitaminining xosil bulishiga boglik: Lipoproteinlarda lipid va polipeptid molekulalari uzaro kovalent boglar orkali birikkan bulmasalar xam, ancha mustaxkam boglanganlar. Lipoproteinlar xujayra va subxujayra komponentlarning membranalarini tashkil kiladi, turli membranali tuzilishlar (mitoxondriyalar, endoplazmatik tur, xloroplastlar)da joylashgan kondensatsiyalangan multienzim sistemalarning struktura va funktsional birlikdagi faoliyatini ta‘minlashda xam muxim rol uynaydi.
Kon plazmasi va ba‘zi tukimalardagi fosfolipidlarning kup kismi oksil molekulalari bilan kompleks xosil kilib, LIPOPROTYeINLAR shaklida buladi. Bunday kompleks XOLYeSTYeRIN uchun xam xarakterlidir.Kon plazmasidagi xolesterin mana shunday kompleks xolida konda aylanib yuradi. Lipoproteinlar tarkibiga kup mikdor stearat, palmitat va oleat kislotalar kiradi;ba‘zi lipoproteinlarda boshka tuyinmagan yog kislotalar xam uchraydi. Lipidlarning oksillar bilan xosil kilgan komplekslari zarrachalarining kattaligi, eruvchanligi va boshka fizik-ximiyaviy xossalari bilan farklanadilar. Elektroforezda bu komplekslar, asosan, plazma oksillarining ava V-fraktsiyalari bilan birga siljiydi. Shuning uchun xam ular a- va V-lipoproteinlar deb ataladi.Yeglar xazm kilinib, ingichka ichakdan surilgandan sung konda paydo buladigan XILOMIKRONLAR (diametri 1 mikronga yakin tomchilar yoki zarrachalar) xam lipoprotein kompleksidan iborat. Barcha xujayralarning ichki soxasi tashki muxitdan xujayra membranasi deb ataladigan satx orkali ajratilgan. Eukariot xujayralarning ichki soxasi membranalar yordamida bir nechta xujayralarga (kompartamentlarga) bulingan. Yadro, mitoxondriya, xloroplast, lizosoma va boshka xujayra organellalari xujayradan past sistemalar, masalan, Goldji apparati va endoplazmatik retikulum membranalar bilan uralganlar yoki uzlari membranadan tashkil topganlar. Tashki yoki plazmatik membrana va xujayra membranalari erkin xolda ajratilib, ularning molekulyar tarkibi xam urganilgan. Barcha membranalarda kutblangan lipidlar mavjud bulib, membrananing tipiga karab uning 20-80 % ini iashkil kiladi. Membranalar tarkibiga ancha kam mikdorda glikoproteinlar va glikolipidlar shaklida uglevodlar xam kiradi. Ularning mikdori membrana moddasining 0,5-10 % ini tashkil kiladi. Membranalarning tuzilishi va funktsiyasini ta‘minlashda lipidlarning axamiyati katta bulsa xam, membrana jarayonlarining aksariyatida ularning tar kibidagi oksillar yetakchi rol uynaydi. Membrana lipidlari ayrim tusiklarni xosil kilib,utkazuvchanlikni chegaralaydilar,ajratilgan bulimchalarkom partamentlarni yaratadilar, oksillar esa transport, aloka urnatish,energiyani uzgartirish ( transformatsiya ) funktsiyalarini bajaradilar. Bu uziga xos jarayonlarning amalga oshishi membranada joylashgan fermentlar, transport kanallari,ionlarni kontsentratsiya gradientiga karshi utkazuvchi nasoslar ishi bilan boglik.
Membranadagi oksillarning bir gruppasi uning yuzasida joylashgan va mayin ishlash usuli (masalan, yuksak ion kuchi, 1 M NaCl )
bilan ekstraktsiya kilinganda, ajralib chikadi. Boshkalari membrana kavatiga chukur botib turadilar, ular membrana lipidlarining uglevod komponentlari bilan mustaxkam boglanganlar. Membrana kalinligi buyicha utadigan transmembran oksillar ion kanallarini xosil kiladilar. Membranalar juda faol Bioorganik viy sistema bulib, xujayraning tashki muxit bilan munosabatini, moddalarni, shu jumladan, ionlarni xam tanlab tashkaridan ichkariga kirishini va ichkaridan tashkariga chikarilishini,gormonlar va boshka boshkaruvchi molekulalarning boglanishini, fermentlar katalizlaydigan reaktsiyalarning kechishini, elektr impulslarning uzatilishini ta‘ minlaydilar. Membranalar uzaro farklanadilar, xar bir membrana fakat uzi uchun xos funktsiyani bajaradi. Umuman membranalarning strukturasi ma‘lum vazifani bajarish uchun oliy darajada moslashgan buladi. Masalan, ATF biosintezini ta‘min kiluvchi mitoxondriyalarning ichki membranasi elektronlar transporti energiyasini makroergik boglar shaklida akkumirlanadi.
LIPIDLAR, ya‘ni yoglar xamda yogsimon moddalar xayvon va odam organizmiga ozika moddalar bilan kiritilib turadi. Organizm tukimalarida xam doim ma‘lum mikdorda lipid mavjud,ular yog depolarida zaxira modda sifatida kup tuplanadi, kam mikdorda xujayra strukturasiga kiradi. Usimliklarda lipidlar uglevodlardan sintezlanib, asosan, meva va donlarda, ayniksa, moyli uruglarda kup yigilgan buladi.Binobarin,biz zaxira yogni STRUKTURA YeGIDAN farklashimiz kerak.
Xayvon organizmida zaxira yoki xarakatchan yog teri osti yog kavatida, charvida,ichki parenximali a‘zolar atrofida tuplanadi. Yeg depolari deb ataladigan bu tukimalarda,shuningdek,jigarda tuplangan zaxira yogning mikdori ovkatlanish sharoitiga karab, juda kam uzgarib turadi. Umuman, xayvonlar deyarli cheksiz mikdorda yog tuplashi mumkinligini, bu yoglar zaxira yokilgi sifatida uglevod va oksillarga karaganda afzal ekanligini tasdiklaydigan dalillar bor. Yeglar boshka moddalarga karaganda uglerod va vodorodga boyrok, shuning uchun bir gramm yogdagi yokilgi materiali bir gramm uglevoddagi yoki oksildagiga karaganda ancha kupdir. Agar kalorimetrik bombada bu moddalar yondirilsa:
1 g oksil 5700 kal
1 g uglevod 4200 kal
1 g yog 9300 kal issiklik beradi.
Yeglar tarkibida vodorod atomlari kup bulganidan ular yonganda suv xam deyarli ikki marta ortik xosil buladi: 1 g yog yonganda 1.07 g, 1 g uglevod yonganda 0.55 g, 1 g oksil yonganda esa fakat 0.41 g suv xosil buladi. Bu omil, kupincha, suv yetarli bulmagan sharoitda yashaydigan xayvonlar, ayniksa, tuxumda embrionning usishi uchun katta axamiyatga ega. Tovuk tuxumi tarkibida ma‘lum va kat‘iy chegaralangan umuman aytganda, embrionning rivojlanishi uchun yetmaydigan mikdorda suv buladi. Juja embrioni tuxum ichida usadigan uch xafta mobaynida oksidlanadigan moddalarning 90 % i yoglarga tugri keladi, shu yul bilan organizm uzining suvga bulgan extiyojini kondiradi.
Ozikadagi lipidlar asosan uzun zanjirli yog kislotalardan tuzilgan triatsilglitseridlardir. Yukori rivojlangan xayvonlarda ovkat bilan kabul kilingan triatsilglitseridlarning kup kismi ingichka ichakda oshkozonosti bezining sekretsiyasidagi LIPAZA fermenti ta‘sirida gidrolitik parchalanadi. Oshkozon shirasida xam kuchsiz lipaza faolligi topilgan. Lekin bu lipaza fakat EMULSIYaLANGAN, ya‘ni juda xam mayda tomchilar shaklida suyuklik ichida tarkalgan yoglarga ta‘sir kiladi. Bunday shakldagi yog sut tarkibidagina bor, oshkozonning uzida yoglarning emulsiya xoliga keltiradigan sharoit bulmaganidan oshkozon lipazasining ta‘siri cheklangandir.Ichakda yoglarning emulsiyalanishi uchun juda kulay sharoit mavjud. Birinchidan, bu yerda oshkozon shirasining kislotasi bikarbonat ishtirokida neytrallanadi.Reaktsiya natijasida ajralib chikadigan uglerod (IY)-oksid pufakchalari ovkat butkasining ovkat xazm kilish shiralari bilan yaxshi aralashishiga sharoit tugdiradi.
Enzim oshkozonosti bezidan nofaol zimogen prolipaza shaklida ajratilib, ingichka ichakda faol lipazaga aylanadi.
Yeglarni ichakda xazmlanishida unikkibarmokli ichakka kuyiladigan ut tarkibidagi ishkoriy reaktsiya beradigan UT KISLOTALARNING TUZLARI muxim rol uynaydi. Faol lipaza ut kislotalari va kolipaza deb ataladigan maxsus oksil ishtirokida triatsilglitserid tomchilariga birikadi va chetdagi yog kislotalar koldiklaridan birini yoki ikkalasini gidrolitik parchalanishini katalizlaydi. natijada erkin yog kislotalarni Na+ yoki K+ tuz (sovun)larining aralashmasi xosil buladi. Bunda triatsilglitseridlarning bir kismi parchalanmasdan koladi: Yeg va moylarga ichakda ut kislotalar ta‘sir etishi tufayli juda mayda parchalardan iborat nozik emulsiya xosil buladi. Bu parchalarning diametri 0.5 mk dan katta bulmaydi, ular XILOMIKRONLAR deb ataladi. Bunday emulsiyaning yaratilishi uchun ingichka ichakning kuchsiz ishkoriy sharoitda yog va ut kislotalardan tashkari, xolesterin, erkin yog kislotalar va monoglitseridlar aralashmasining paydo bulishi katta axamiyatga ega. Yeglarning emulsiyalanishi ularning lipazalar ta‘sirida glitserin va yog kislotalarga parchalashini ta‘minlabgina kolmay, balki xilomikronlar shaklida ichak devori orkali surilishiga xam imkon beradi. Shuning bilan birga xosil bulgan tomchilardan ichak xujayralar yog kislotalar va monoglitserinlarni shimib oladilar, va kaytadan triatsilglitseridlarni sintez kiladilar. Bu yerda, asosan, xayvonning aynan bir turi spetsifik tarkibi ovkat bilan kabul kilingan yogdan farklanadigan yoglar xosil buladi. Lekin, ichak devorining spetsifik yog sintez kilish kobiliyati chegaralangan va ovkat bilan kabul kilingan yoglarning anchagina kismi uzgarmagan shaklda yog depolarida topiladi. Yeg depolari organizmda yot yog moddalar tuplanishi mumkin bulgan birdan bir joydir. Boshka a‘zo va tukimalar xujayralari protoplazmasi tarkibiga kiradigan lipidlar yukori spetsifiklikka ega, ularning tarkibiga va xossalari ovkat yoglariga boglik emas.
Ichak devori xujayralarida yoglar biosintezi kuyidagi yul bilan utadi: avvalo yog kislotalarning faol atsil KoA unumlari xosil buladi, sungra monoatsilglitseridlar birin ketin atsillanib oldin di-, oxirida triglitseridlar xosil buladi:
Monoatsilglitseridlar + Atsil-S'-КоА-->Diatsilglitserid + КоА
Diatsilglitserid + Atsil-S-КоА-->Triatsilglitserid + КоА
Ovkat bilan kabul kilinadigan fosfolipidlar, asosan, tuxum sarigi, bezli a‘zolaridagi letsitin oshkozon-ichak yulida gidrolitik parchalanadi. Letsitin oshkozonosti bezi shirasi ta‘sirida ikkita yog kislota koldigiga ajraladi.
Letsitinning turli boglari maxsus FOSFOLIPAZALAR tomonidan uziladi deb xisoblanadi.Turli fosfolipazalarning ta‘sirini kuyidagicha tasvirlash mumkin:
Fosfolipaza С
Bunda: R1--tuyinmagan yog kislota radikali
R2--tuyingan yog kislota radikali
N+--azot asosi xolin, kolamin koldigi.
Chekkadagi (birlamchi) spirt gruppasidagi tuyinmagan yog kislotani ajratuvchi ferment -- FOSFOLIPAZA A fakat xayvon va usimlik tukimalarida emas, balki mikroorganizmlarda, ilon, chayon va asalari zaxarida xam topilgan.
Ovkat bilan kiradigan turli STYeRINLARDAN fakat ba‘zilarigina ingichka ichakda suriladi. STYeRINLARNING eng muxim vakili - XOLYeSTYeRIN erkin yoki efirlar xolida xayvon maxsulotlari, xususan, tuxum sarigida, gushtda, jigar va miya tarkibida ovkat bilan kabul kilinadi. Xolesterin efirlari kisman oshkozonosti bezining XOLYeSTYeRAZA nomli ferment ta‘sirida erkin xolesterin va yog kislotalarga parchalanadi, xolesterin ichakdan konga, asosan limfa yuli bilan va, taxminan 50 % i efir shaklida suriladi.
Tana yogining bir kismi doim energiya ajratib, CO2 va H2O gacha oksidlanib turadi. Buning uchun yog depolardan tukimalarga erkin yog kislotalar shaklida tashiladi. Agar kabul kilingan yog uning parchalanib turgan mikdoridan ortik bulsa, depolarda zaxira modda sifatida tuplanadi. Depolarda tuplangan yogning tarkibi asosan, ovkat bilan kabul kilingan yog tarkibini aks ettiradi va xayvonlarning ayrim turlarida uziga xos tarkibga ega buladi. Koramolning yogi bir xil, kuyniki boshkacha va otniki yana bir boshka xildir.Ammo xayvonlarga ovkat bilan kup mikdorda boshkacha yog kiritish orkali, ularning depolaridagi yogning tarkibini uzgartirish mumkin. Masalan, it kup mikdorda zigir moy bilan bokilsa, uning depolarida organizm uchun xos bulmagan, oson eriydigan va ancha tuyinmagan yog tuplanadi. Shu bilan birga, odatdagi sharoitda xar bir xayvon uzi uchun xarakterli yogni saklaydi. Lekin depolarda, asosan, uzun zanjirli ( S16 va undan ortik) yog kislotalar tuplanadi, kalta zanjirli kislotalar, masalan, moy kislota tez oksidlanadi.
YeG KISLOTLARNING OKSIDLANISHI. Normal sharoitda yog kislotalarning tukimalarda CO2 va H2O gacha oksidlanishi kupdan ma‘lum. Ularning tarkibida S atomlari kup. O esa kam bulganidan yog kislotalar oksidlanganda nafas olish koeffitsienti (SO2/O2) 1 dan ancha kichik buladi. Masalan, palmitat kislotaning oksidlanishi kuyidagi tenglama asosida xisoblansa,
C16 H32 O2 + 23 O2--->16 CO2 + 16 H2O
nafas olish koeffitsienti 16/23 == 0.7 ga teng ekanligini kurish mumkin.
Yeg kislotalar mitoxondriyaning tashki membranasida faollanadi, ammo mitoxondriyada oksidlanadilar. Yeg kislotaning atsil KoA si uzun zanjirli molekula bulganidan mitoxondriyaning ichki membranasida osonlik bilan uta olmaydi.Buning uchun maxsus mexanizm lozim. Uzun zanjirli faollangan yog kislotaning ichki mitoxondrial membranadan tashib utish vazifasini vitamin tabiatga ega birikma - KARNITIN bajaradi. KoA ning oltingugurt atomidan atsil gruppa karnitining gidroksil gruppasiga kuchirilib atsilkarnitin xosil kiladi, u esa mitoxondriyaning ichki membranasi orkali singib matriksga utadi.
Linen tadkikotlari asosida yog kislotalar sintezi murakkabrok yul bilan faol malonat kislota ishtirokida utishi va bu jarayonda maxsus ayil kuchiruvchi oksilning ishtirok etishi aniklandi. Keyingi yillarda bu mexanizm xamda reaktsiyalarni kataliz kiladigan fermentlar batafsil urganildi.
Yeg kislotalar sintezida malonil koferment A ning xosil bulishi xal kiluvchi boskichdir. Bu jarayonning mexanizmini ochilishida yog kislotalar biosintezi uchun bikarbonatning lozim ekanligining aniklanishi eng muxim kashfiyot buldi. Xakikatdan xam yog kislotalar sintezi atsetil KoA ni karboksillab malonil КоА ga utishidan boshlanadi. Reaktsiyani prostetik gruppa sifatida biotin tutuvchi atsetil KoA karboksilaza fermenti katalizlaydi. Biotinning karboksil gruppasi, piruvatkarboksilaza fermentidagi kabi lizin koldigi ning e - aminogruppasiga kovalent boglangan. Reaktsiya ikki boskichda utadi.
Biotin - ferment+ATF+Н2СО3 <==> СО2-biotin-ferment+ATF+aF
СО2-biotin-ferment+Atsetil-KoA <==> Malonil КоА + biotin - ferment
TUYINMAGAN YeG KISLOTALARNING XOSIL BULISHI. Oleat kislota bevosita stearat kislotaning degidrogenlanishi yuli bilan oksidlanishidan xosil bulmaydi. U bir uchi SN3(SN2)7 bulgan zanjirga atsetat kislota koldiklarining
ulanishidan xosil buladi, chunki xayvon organizmiga S*14 bilan nishonlangan atsetat kiritilganda oleat kislota tarkibida faollik aniklanadi. Xayvon organizmida kup kush bogli tuyinmagan kislotalardan, asosan, araxidonat kislota uchraydi. U plazmada mavjud bulmasa xam, tukima yeglari tarkibida sezilarli mikdorda buladi.Organizmga karboksil gurppasi S*14 bilan nishonlangan atsetat kiritilganda yog depolaridan ajratib olingan linolat va linolenat kislotalar molekulasida radioaktivlik topilmaydi. Demak ular atsetat dan bevosita sintez kilinmaydi.
XULOSA
Fosfatidlarning organizmda sintezlanishi juda kup tajribalarda isbot kilingan. Ovkat bilan iste‘mol kilinadigan fosfatidlar kat‘iy chegaralanganda xam odam uzok vakt normal xayot kechirish mumkin. Fosfatidlar sintezi uchun yog kislotalar, glitserin va fosfat kislotadan tashkari azot asoslari: xolin, etanolamin, serin va boshkalar xam lozim ekanligini e‘tiborga olish kerak.
Fosfoglitseridlar fosfatidiletanolamin, fosfatidilxolin - membrana lipidlarning asosiy tarkibiy kismlari xam 1.2 diatsilglitserinlardan sintezlanadilar.
Fosfatidlar organizmda bir kator xilma xil vazifalarni bajaradi. Ular, birinchidan, xujayra pardasi, yadro, mikrosoma va mitoxondriyalarning 70-90 foizi fosfolipidlar va ularning yarmi letsitindan iborat. Fosfolipidlar Krebe tsikli fermentlari va elektron tashuvchi sistemaning mitoxondriya membranasilagi struktura munosabatlarining saklanishi uchun zarur. Bundan tashkari, fosfolipidlar oksillar sintezi, ionlar tashilishi va xujayra pardasining utkazuvchanligi, yoglarning surilishi va tashilishi xamda kon ivishiga alokadordir.
Xolesterin organizmda biologik axamiyatga ega bulgan bir kator sterinlarga aylanadi: undan buyrakusti bezi va jinsiy steroid gormonlar, ut kislotalar, D vitamin xosil buladi. Ortikcha xolesterin jigar orkali tashkariga chikariladi. Utda doimo ma‘lum mikdorda xolesterin bor, ammo axlat bilan xolesterinning chikindi maxsuloti - KOPROSTYERIN ajratiladi. Koprosterin xolesterinning bakteriyalar ta‘sirida gidrirlanishidan kelib chikadigan tuyingan xalkali spirtdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Pleshkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g.
2. Lebedov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g.
3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g.
4.Mustaqimov G.D. O`simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y.
4. Xo`jaev J. X O`simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004
5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g.
6. www.ziyonet.uz