Lipidlar almashinuvi

Lipidlarning sinflarga bo`linishi

• Lipidlarni kimyoviy tarkibiga ko`ra ikki guruhga : oddiy va murakkab
• yog`larga bo`lish mumkin. Oddiy lipidlarning ko`pchiligi ikki komponentli
• bo`lib, spirtlarning yog` kislotalar bilan hosil qilgan murakkab efirlardir. Ularga
• yog`lar, mumlar (o`simliklarda) va steridlar kiradi.
• Murakkab lipidlar ko`p komponentli bo`lib, ularning tarkibida yog`
• kislotalar va spirtlardan tashqari azot asoslari, fosfat kislota va uglevodlar qoldig`i
• uchraydi. Ularga fosfolipidlar, glyukolipidlar, diol- va ornitinolipidlarni
• (mikroorganizmlarda) kiritish mumkin.

Oddiy lipidlar Yog`lar

• Yog`lar tabiatda keng tarqalgan bo`lib, hozirgi vaqtda ularning 600 dan
• ortiq turlari aniqlangan. Yog`lar kimyoviy jihatdan individual moddalar bo`lmay,
• ularning tarkibida ko`p atomli spirt - glitserinning yog` kislotalar bilan hosil
• qilgan murakkab efirlari mavjuddir. Ularni atsilglitserinlar yoki neytral lipidlar
• deyiladi. Ularning umumiy formulasi quyidagicha ifodalanadi

• Нayvonlar yog`i ko`proq to`yingan yog` kislotalarga, o`simliklarniki esa
• to`yinmagan yog` kislotalarga boy bo`ladi. Uy haroratida hayvon lipidlari qattiq
• holda bo`lib, ularni yog`lar, o`simliklarniki esa suyuq holda bo`ladi, ularni moylar
• deb ataladi. To`yinmagan kislotalar ichida biologik jihatdan eng muhimlari linol,
• linolen, araxidon va linol kislotalar bo`lib, ular hayvonlar va odam organizmida
• sintezlanmaydi. Shuning uchun ular almashmaydigan yog` kislotalar deb ataladi
• va vitaminlar qatoriga kiritiladi.
• Glitserin tarkibidagi yog` kislotalarining har xil bo`lishi, ularning rangi,
• mazasi bir xil bo`lmasligiga sabab bo`ladi. Ularning rangi ajratib olingan
• ob'ektga, agar hayvon yog`i bo`lsa, oziqlanish sifatiga bog`liq bo`ladi. Masalan,
• qo`y yog`ining rangi oq, mol yog`i sarg`ish va hokazo. Ularning gidrolizlanishi ishqor ishtirokida borsa glitserin hosil bo`lib, yog`
• kislotalarining ishqoriy metallar bilan hosil qilgan tuzi - sovundir.

• Ma'lumki, yog` kislotalari kimyoviy jihatdan bir-biriga qarama-qarshi ikki
• xususiyatga ega. Bir tomoni bosh qismi qutblangan, suvda eruvchan, ikkinchi
• oxiri "dum" tomoni qutblanmagan, suvda erimaydiganlardan tashkil topgan.
• Demak, yog` kislotalari bir vaqtda suvda eriydigan va erimaydigan
• uglevodorodlardan tashkil topgan. Ular suv satxida monomolekulyar qatlamni
• tashkil qilib, suvga karboksil tomoni botgan bo`lib, tashqarida esa uglerod za njiri
• bo`ladi.

• Suv sathidagi yog` kislotalarining monomolekulyar qatlami suvning sirt
• tarangligini bo`shashtirib, "yuvish" va "ho`llash" xususiyatini oshirib yuboradi.
• Sovunning ta'sirini shu asosda tushuntirish mumkin. Agar NaOH o`rniga KOН
• bo`lsa, suyuq sovun hosil bo`ladi. Shunday jarayonni sovunlanish deyiladi. Suyuq
• yog`larni qattiq yog`larga aylantirish (margarin ishlab chiqarish) vodorodni
• biriktirib olish reaksiyasiga asoslanadi. Bu jarayon sanoatda gidrogenlanish deb
• ataladi.
• Yog`larning sifati va xususiyatini aniqlashda turli xil konstantalardan
• (kislota soni, sovunlanish va yodlanish sonlari) foydalanish mumkin. Yod soni
• 100 gr yog` biriktirib olgan yodning gramm miqdori bilan ifodalanadi. Yog`ning
• yod soni qanchalik yuqori bo`lsa, uning tarkibidagi to`yinmagan yog` kislotalari
• ham shunchalik ko`p bo`ladi. Sovunlanish soni - 1 gr yog`ni neytrallash uchun
• sarf bo`ladigan KOH ning milligram miqdori. Bu ko`rsatkich yog`larning ishqorli
• gidrolizida hosil bo`ladigan yog` kislotalar miqdorini ko`rsatadi.

• Нayvonlardagi va odamdagi zaxira yog` miqdori organizmning yoshiga,
• ovqatlanish darajasiga, muhitiga va boshqa omillarga bog`liq.
• Protoplazmatik, ya'ni strukturali yog`lar hujayra protoplazmasi tarkibiga
• kirib, oqsil hamda boshqa moddalar bilan murakkab komplekslar hosil qiladi va
• muhim biologik vazifalarni bajaradi. Ularning miqdori ovqatlanish darajasiga
• bog`liq emas.