Lingvopoetika. Psixolingvistika

MENTALINGVISTIKA

O‘tgan XX asrning 80-yillaridan boshlab ilmiy tadqiqotlar paradigmasi o‘zgardi. Agar ilgari fundamental fanlar tomonidan nazariy g‘oyalar yaratilgan va ular hayotga joriy etilgan bo‘lsa, ya’ni “nazariyadan amaliyotga” tamoyili ustuvorlik qilgan bo‘lsa, hozir uning aksi kuzatilmoqda: nazariy tadqiqotlar yo‘nalishini u yoki bu texnologiyaning taraqqiyotiga ehtiyoj belgilamoqda. Endilikda tilning ichki tuzilishini o‘rganish bilan bir qatorda til sohibining kommunikatsiya jarayonidagi o‘rni va roliga alohida e’tibor berila boshlandi. Kommunikatsiya jarayonida so‘zlashuvchilarning amaliy bilimisiz tilni to‘liq o‘rganib bo‘lmasligi aniq bo‘lib qoldi.
Mentalingvistika tilshunoslikning til va tafakkur munosabatini o‘rganadigan yo‘nalishidir. Bugungi kunda kognitiv fanlar tomonidan ilgari surilayotgan borliqni mental gavdalantirish yoki til mentalligi g‘oyasida ob’ektiv olam qismlari bilan uning tasavvurlari o‘rtasidagi munosabat, ya’ni borliqning til orqali ongda aks etishi tushuniladi. Olamni aks ettirish yoki tasavvur qilish cho‘qqilar tamoyilligiga asoslanadi, boshqacha aytganda, so‘zlovchi tomonidan olamning eng muhim relevant belgisi sifatida ko‘ringan qismlari, ya’ni cho‘qqilari tasavvur qilinadi. Til mentalligi nazariyasiga ko‘ra “olam” atamasi ostida insonni qurshab turgan olamgina emas, balki inson tomonidan yaratilgan, ya’ni insonning nutqiy faoliyati va uning holati olami ham tushuniladi.
Til mentalligi hozirgi kunda sintaktik semantikaning tayanch tushunchasi bo‘lgan freymlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, leksik maydon nazariyasi va freym semantikasi o‘rtasida ham muayyan bog‘liqlik va o‘ziga xoslik mavjud. Freym quyma (stereotip) vaziyatlarni gavdalantirish usuli bo‘lib, ya’ni, masalan, opa, aka, amma, xola, nonushta, tushlik, to‘y so‘zlari ongimizda ular bilan bog‘liq muayyan guruhlarni gavdalantiradi. Har bir guruhga mansub a’zoning ma’nosini bilish uchun, avvalo, ularning barchasi nimani bildirishi haqidagi bilimga ega bo‘lish, ya’ni har bir guruhni bir butun mohiyat sifatida tushunish talab etiladi. Ya’ni: bizning sezgi a’zolarimizga berilgan borliq uzvlari mental konsept (fikriy hosila) ekanligini e’tirof etish g‘oyasi orqali umumiylik hosil qilinadi.