Lingvistika yo’nalishi I kurs magistranti Erkinova Marhaboning Psixolingvistikafanidan taqdimoti. Qadimgi turkiy tilda toponimlar va uning ifodalanishi

O’tukan yish, Shantung yazi,Tuput, Bo’kli cho’l,Chacha,Ezganti,Buqaraq,Mag’Ii qorg’on,Tabg’ach (Kultegin), Chambud,Basug’an, Yugnak , Yassi,Rabat o’guz va boshqalar.

Eganing mazmuniy tuzilishi va paradigmasi

Harakatni yuzaga chiqaruvchi sub’ekt: yomg’ir yog’di

Miqdor sub’ekti:Orzularim mingta

Qiyoslanuvchi sub’ekt:U boshqalardan aqlli

Mavjudlik sub’ekti:Menda ham bor ko’ngil

Belgi tashuvchi sub’ekt:Men irodali

Ba’zi toponimlar biror narsa va predmetning tusiga qarab qo’yilgan.Masalan:Qaraqum.Qizilqum (Kultegin).

Kesimning morfologik shaklga ko’ra turlari

Fe’l kesim

Ot kesim

Fe’lning sof fe’l , sifatdosh va ravishdosh shakllari orqali ifodalanadi

Fe’ldan boshqa so’z turkumlari shuningdek, fe’lning harakat nomi shakli bilan ifodalanadi.

Ayrim toponimlar hayvonlar ko’paytiriladigan yoki urchitiladigan joyga qarab atalgan . Masalan:Atdiq (To’nyuquq).

Ayrim toponimlar predmetning fizik xususiyatlaridan olingan.Masalan:Suvluk,Temir qapig’ (Kultegin).

O’simliklarga nisbat berish orqali nom qo’yilgan: Aqterak (DLT)

Tomonlarni ifodalovchi toponimlar:O’ngra ( sharq) ,Kasra( g’arb ) , Biriya ( janub (To’nyuquq ) , Yiraya (shimol (To’nyuquq b)

Tog’lik joylarni bildiradigan toponimlar: Qadirqan yish ,O’tukan yish.

Ba’zan tog’ ma’nosidagi yish o’rnida tog’ so’zi ham qo’llangan.

Fe’l shakllarida

Vosita kelishiklaridagi ot shaklida

Olmosh va son shaklida

Sifat va ravish shaklida

Bosh kelishigidagi ot shaklida

Kesimning shakliy unsurlari

Etnotoponimlar,ya’ni urug’ va qabilalarning nomidan joy nomlari hosil bo’ladi:Turk (Kt) ,Qirqiz (Kt) , Qirg’iz (Kt), Qiphaq (Bx) ,Qarluq (Bq) , Tabg’ach (To’n), O’g’uz (Kt) , Az (To’n) , Turk bodun Tabg’achqa ko’rur erti.Turk elina (Kultegin) va boshqalar.

Gapning tuzilish asosini tashkil etadigan bo’laklar bosh bo’laklar sanaladi.Gapning tuzilish asosini ega va kesim munosabati tashkil etad.Ega gapda absolyut hokim bo’lak sanaladi.U o’z tarkibiga hokimlik qilish bilan bir qatorda kesim tarkibiga ham hokimlik qiladi.

Kesim eganing predikativ belgisini aniqlovchi esa nopredikativ belgisini aniqlaydi.



Fransuz tilshunosi Tener nazariyalarida kesim to’liq ravishda hokim bo’lak ekanligi isbotlab tadqiq etilgan.

Gidrotoponimlar

Qadimgi turkiy tilning lug’at sostavida gidrotoponimlar ni bildiradigan leksemalar ham anchagina. Bunday gidrotoponimlarga Irtish (Kultegin),Salanga (Kultegin ), Yartiko’l (Ung), Balqashko’l (To’n) ,Qazliko’l(Ung) va boshqa shunga o’xshashlarni ko’rsatish mumkin.

Bosh va ikkinchi darajali bo’laklar

Gapning bosh bo’laklari sifatida ega va kesim bo’lib, ular gap tarkibida asosiy o’rin tutadi.Gpning ikkinchi darajali bo’laklariga to’ldiruvchi, aniqlovchi va hol kabilar kiradi.

Gidrotoponimlar leksik-semantik tomondan quyidagicha guruhlanadi;

VI-XIV asrlarda daryo nomiga o’g’uz so’zi qo’shib ishlatilgan.Masalan;Taluy o’g’uz ,Yashil o’g’uz ,Tog’la o’g’uz ,Erkin O’g’uz ,Yar o’g’uz ,Artich o’g’uz va boshqalar.

Bosh Bo’laklar