Lingvistika 1-kurs magistranti tursunova javharning nazariy tilshunoslik fanidan tayyorlagan taqdimot ishi

MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI JURNALISTIKA FAKULTETI

• MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI JURNALISTIKA FAKULTETI

LINGVISTIKA 1-KURS MAGISTRANTI

TURSUNOVA JAVHARNING NAZARIY TILSHUNOSLIK FANIDAN TAYYORLAGAN TAQDIMOT ISHI

MAVZU: TIL SATHLARI

REJA:

1. Til sathlari va uning birliklari

2. Fonologik va morfemik sath

3. Leksik va morfologik sath

4. Sintaktik sath. Gap.

5. Til sathlari o‘rtasidagi izomorflik

TAYANCH TUSHUNCHALAR: Til sathlari, izomorfizm, fonologik sath, morfemik sath, leksik sath, morfologik sath, sintaktik sath.

Til sathlari
Fonologik
morfemik
morfologik
Sintaktik
Leksik
Ustsintaktik(supersintaktik)
fonologik
Morfemik
leksik
fonema
morfema
leksema
Sath birliklari
morfologik
sintaktik
ustsintaktik
So’z
sintaksema
matn
Sath birliklari
Lisoniy birlik
=
Til sathlari
Bir sathga
mansub
birliklar munosabati
Turli sathga
mansub
Birliklar munosabati

Bir sathga mansub bo’lgan birliklar o’zaro ikki xil munosabatga kirishadi:

• Bir sathga mansub bo’lgan birliklar o’zaro ikki xil munosabatga kirishadi:

1) uyadoshlik (paradigmatik) munosabati;

• -

2) ketma-ketlik munosabati.

• -

Uyadoshlik munosabati

• Bir sathga mansub bo’lgan, qiymat jihatdan bir xil birliklarning ma’lum umumiy belgi asosida bir guruhga (uyaga) birlashuvi uyadoshlik munosabati sanaladi. Uyadoshlik munosabatida bo’lgan birliklar uchun umumiy belgi sifatida shu birliklarning ma’nosi ham, shakli ham xizmat qilishi mumkin.
• Masalan: Ishla - ishchi
• Angla – so’zla – ishla

Uyadoshlik munosabati
Zidlik munosabati
Umumiy jihatlar
Paradigmatik munosabat
Ketma-ketlik munosabati
Muayyan cho’ziqlikka ega bo’lgan ikki va undan ortiq elementlarning ketma-ket munosabati ketma-ketlik (sintagmatik) munosabat sanaladi.
Masalan, ishchilarga so’z shakli tarkibidagi ish-chi-lar-ga morfemalari bir qatorda ketma-ket joylashadi.
Ketma ketlik munosabati
Imkoniyat va voqelik
Til va nutqqa xos

Turli sathga mansub birliklar munosabati. Pog’onali munosabat

• Bir sathga mansub, murakkablik darajasiga ko’ra bir xil bo’lgan lisoniy birliklar munosabatidan tashqari, turli sathga mansub, turli murakkablikdagi birliklar ham o’zaro munosabatga kirishadi. Murakkablik darajasi turli xil bo’lgan, ikki xil sathga mansub lisoniy birliklar munosabati pog’onali munosabat sanaladi. Bunday munosabatni «...dan tash¬kil topadi», «... tarkibiga kiradi» ifodasi bilan berish mumkin. Demak, quyi sath birligi o’zidan bir daraja yuqori sath birligi uchun qurilish (konstruktiv) birligi bo’lib xizmat qiladi. Yuqori sath birligi esa qurilma (konstruksiya) sifatida o’zi¬dan bir daraja quyi sath birliklarining ketma-ketlik (sintag¬ma tik) munosabatidan tashkil topadi. Masalan, maktabga so’z shakli morfologik sath birligi sifatida morfemik sath birligiga nisbatan murakkablik darajasi yuqori. Chunki u o’zidan bir daraja quyi morfemik sathning maktab va -ga birliklari o’rtasidagi sintagmatik munosabat hosilasi sifatida maydonga kelgan.

Lisoniy birliklarning murakkablik darajasi

• Lisoniy birliklarning murakkablik darajasi

Fonema
Morfema
So’z
sintaksema

izomorfizm

• Izomorfizm (lotincha izo a, - o‘xshash, morfo-shakl) tilning turli sathlari birliklarining ichki tuzilishi o‘rtasidagi o‘xshashlikni bildiradi. Ushbu atama ilk
• bor Ye.Kurilovich tomonidan kiritilgan bo‘lib, uning fikricha, tovush komplekslari (masalan, bo‘g‘in) va semantik komplekslar (masalan, gap) funksional, vazifaviy munosabatlaridan qat‘i nazar, chuqur struktur parallelizmga ega. Aynan shu holat, ya‘ni ular o‘rtasidagi o‘xshashlik izomorfizm deb nomlanadi.

bo‘g‘in va gap o‘rtasidagi izomorfizm quyidagilarda ko‘rinadi:

• - bo‘g‘in asosida unli tursa, gap asosida fe‘l turadi;
• - bo‘g‘inning markaziy birligi unli bo‘lib, u undoshlar bilan kengayishi mumkin, gapning markaziy birligi fe‘l kesim ham unga tobe so‘zlar bilan kengayishi mumkin bo‘lgan kengaytiruvchi bo‘lakdir;
• - bo‘g‘in ayrim holatlarda unlisiz hosil bo‘lishi mumkin, fe‘l qatnashmagan gaplar ham mavjud va ular chegara holatlar sanaladi

Shuningdek, hozirgi kunda bir-biri bilan aralashtirib yuborilayotgan transformatsiya va derivatsiya hodisalarini tekshirishda morfologik o‘zgarish bilan sintaktik o‘zgarish o‘rtasidagi hamda leksik yasalish bilan sintaktik yasalish o‘rtasidagi izomorflikka tayanish lingvistik birliklar o‘zgarishi (transformatsiyasi) va yasalishi (derivatsiyasi) o‘rtasidagi o‘xshash va farqli belgilarni yoritishda muhim ahamiyatga ega.

• Shuningdek, hozirgi kunda bir-biri bilan aralashtirib yuborilayotgan transformatsiya va derivatsiya hodisalarini tekshirishda morfologik o‘zgarish bilan sintaktik o‘zgarish o‘rtasidagi hamda leksik yasalish bilan sintaktik yasalish o‘rtasidagi izomorflikka tayanish lingvistik birliklar o‘zgarishi (transformatsiyasi) va yasalishi (derivatsiyasi) o‘rtasidagi o‘xshash va farqli belgilarni yoritishda muhim ahamiyatga ega.