Lim vazirligi

Bilimlаrni fаоllаshtirish uchun sаvоllаr

1. 
   G’оvаklik nimа?
   
2. 
   Kоn jinsi qаttiqligigа tа’sir qiluvchi аsоsiy оmillаr?
   
3. 
   Kоn jinsini grаnulоmеtrik tаrkibi qаndаy хоllаrdа аniqlаnаdi?
   
4. 
   Kоn jinslаri fizikаsi nimа?
   
5. 
   Kоn jinslаri fizikаsi nimа?
   

LАBОRАTОRIYA MАSHG’ULОTI № 4.

Tog’ jinslarining mustahkamlik koeffisientini tuyish (yanchish) usuli orqali aniqlash.

Tog’ jinslarini massivdan mexanik va boshqa har qanday yo’l bilan ajratishda ularning parchalanishi yus beradi. Parchalanish bilan bir vaqtda massivda qisilishga ₌, cho’zilishga _ch, siljishga , bukilishga _b qarshi va boshqa garshiliklar yuzaga keladi. U holda parchalanishdagi kompleks qarshilik quyidagicha bo’ladi:

4
_п  ¹ (_к  

   _б ).

Mustahkamlik - massivda ta’sir qiluvchi har qanday turdagi buzuvchi yuklanishlarga nisbatan tog’ jinslarining kompleks qarshiligi.ko’rsatkichidir.

«Mustahkamlik» tushunchasi barchaga ma’lum bo’lgan «chidamlilik» terminidan tubdan farq qiladi. Chidamlilik deyilganda, odatda ta’sir qilish usuliga bog’liq holda materiallarning elementar turdagi kuchlanishlarga nisbatan qarshilik ko’rsatishi tushuniladi. Turli tog’ jinslarini parchalanuvchanliklari bo’yicha taqqoslash, tog’-kon ishchilari, mashina mexanizmlari ishlarining unumdorligi normativlarini ishlab chiqish va tog’ jinslarini parchalashni taxminan iqtisodiy baholash uchun prof. M.M.Protod’yakonov tomonidan tog’ jinslarining nisbiy mustahkamligi ko’rsatkichi mustahkamlik koeffisienti () taklif qilingan. 1 ning bir birligi uchun gilning mustahkamlik koeffisienti qabul qilingan bo’lib, ular parchalanishga nisbatan kompleks qarshiligi o’rtacha 100 kg/sm² ga teng. U holda

f  ^п

100

, gil uchun f  ¹⁰⁰  1.

100

Ko’p yillik kuzatuvlarni tahlil gilish natijasida prof. M.M.Protod’yakonov (1911 y.) quyidagilarni aniqlagan: agar tog’ jinsi biro’qli qilish bo’yicha - ₌ katta qarshilik ko’rsatsa, u holda u cho’zilish, siljish, bukilishga va boshkasida ham katta qarshilik ko’rsatadi. Shuni hisobga olsak, har qanday sharoitda tog’ jinsining qarshiligi ular biryo’lli qisilishga nisbatan qarshiligiga proporsionaldir. Shu boisdan _p o’rniga ₌ qabul qilinadi.

U holda mustahkamlik koeffisienti

f  ^к ,

100

bunda ₌ - biro’qli qisilisda chidamlilik chegarasi, kg/sm²; 100 - gilning biro’qli qisilisda chidamlilik chegarasi, kg/sm².

Katta qiymatlarda ₌ va  orasidagi bog’lanish L.I.Baronning empirik formulasi orqali yanada aniq ifodalash mumkin:

Mustahkamlik koeffisienti asosida M.M.Protod’yakonov tomonidan tog’

jinslarining tasnifi ishlab chiqilgan. Laboratoriya sharoitlarida to’g’ri shakldagi tog’ jinsi namunalarini ezish orqali jinslarning biro’gli qisilishga nisbatan garshiligini aniqlash yo’li bilan  aniqlanadi. Tasnifda barcha tog’ jinslari 10 ta toifaga bo’lingan. Birinchi toifaga  = 20 bo’lgan tog’ jinslari kiritilgan, oxirgi o’ninchi toifaga esa  = 0,3 bo’lgan jinslar kiritilgan.

Sinash uchun to’g’ri shakldagi namunalarni tayyorlash - ancha murakkab ish. Bundan tashqari o’rtacha mustahkamlikdagi zaif jinslardan to’g’ri shaklli namunalar tayyorlab bo’lmaydi. Qattiq jinslarni kesish uchun jinsning tabiiy mustahkamligini o’zgartiruvchi suv va abraziv kukunlar ishlatiladi.

 ni aniqlashni osonlashtirish uchun prof. M.M.Protod’yakonov (kichigi) tomonidan tog’ jinslarini tuyishga asoslangan soddalashtirilgan uslub ishlab chiqilgan. Bu usul bo’yicha  ni aniqlash prinsipial jihatdan berilgan tog’ jinsi namunasini yangi hosil bo’lgan yuza qiymatiga nisbatan maydalash uchun sarflanadigan ishlarning proporsionalligidan iborat.

Agar maydalash ishi o’zgarmas bo’lsa, u holda turli materiallar uchun yangi hosil bo’lgan yuza ularning mustahkamligiga nisbatan teskari proporsional ravishda o’zgaradi. Material qanchalik chidamli bo’lsa yangi hosil bo’lgan yuza shuncha kichik va aksincha bo’ladi. Tuyish usuli orqali olingan  ning qiymati M.M.Protod’yakonov (kattasi) usuli bo’yicha olingan  qiymatiga mos keladi. Faqat tuyish usuli bo’yicha olingan  ni dinamik  deyiladi. Demak, maydalashda olingan chidamlilik ko’rsatkichi mustahkamlikning qandaydir integralli xarakteristikasini ifodalash lozim. Bunday xarakteristika o’z navbatida materiallarga, xususan tog’ jinalarida kuch bilan ta’sir qilishning amaldagi holatlariga juda yaqin, jumladan jinslarni portlatish orqali parchalash, burg’ilashda har xil turdagi jinslarni maydalash va yanchish, kesish hamda o’yuvchi mashinalar

- «kombaynlarning» tishlari va kesgichlari bilan perchalash, burg’ilashda turli jinslarni maydalash va bo’laklash shular jumlasidandir.

Bevosita quruq tubida, shaxtada, karerlarda tuyish usuli orqali  ni aniqlash va umuman bu usulda ishlatiladigan asbobning qulayligi, engilligi va konstruksiyasi jihatdan oddiyligi shunga olib keldiki, 1952 yili bu usulni barcha joylarda qo’llash tavsiya qilingan. Hozirgi paytda bu usul nafaqat zaif jinslar uchun, balki qattiq jinslar uchun ham qo’llaniladi.