Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

P

P_max ^N

_Pm M ^MC

Pe		E
	B
F		MR	D
0	Qm	Qe	Q

15.3-rasm. Narxlar diversifikatsiyalanmagandagi foydani ifodalovchi grafik
Buning uchun umumiy ishlab chiqarilgan va sotilgan tovar hajmi Q_m ning har bir qo`shimcha ishlab chiqarilgan va sotilgan birlik mahsulotdan olinadigan qo`shimcha foydani qo`shib chiqamiz. Bu qo`shimcha foyda  har bir birlik mahsulot uchun   MR  MC ga teng. Ushbu chekli daromad MR birinchi mahsulot uchun maksimal bo`lib, uning chekli xarajati MC eng minimaldir. Keyingi har bir qo`shimcha mahsulot uchun chekli daromad kamayib boradi, chekli xarajat esa ortib boradi. Firmaning ishlab chiqarish hajmi Q_m ga teng bo`lganda oxirgi Q<sub>m</sub> -mahsulotdan olinadigan foyda <sub>Qm</sub>  MR  MC  0 bo`ladi va MR  MC .
260

Q_m hajmdan ko`p ishlab chiqarilgan har qanday mahsulot hajmidagi chekli xarajat uning chekli daromadidan yuqori bo`ladi va bu firma foydasini kamaytiradi. Umumiy foyda har bir sotilgan mahsulotdan tushadigan foydalarning yig`indisiga teng. Rasmda umumiy foyda chekli daromad chizig`i bilan chekli xarajat o`rtasidagi (NDF) shtirxlangan yuza bilan ifodalangan.

Endi firma ideal diversifikatsiyadan foydalanadi deylik. U mahsulot narxini har bir xaridor uchun u to`lashi mumkin bo`lgan maksimal darajada qilib belgilaydi va natijada chekli daromad chizig`i firma foydasini maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi bilan bog`liq bo`lmay qoladi. Har bir birlik qo`shimcha mahsulotni sotishdan tushadigan qo`shimcha foyda tovarga to`lanadigan narxga bog`liq funktsiya bo`lib, chekli daromad chizig`i talab chizig`i bilan ustma-ust tushadi

• 
  D  MR (15.3-rasm).
  

Masalan, agar har bir xaridor bittadan mahsulot sotib olsa, birinchi

ishlab chiqarilgan tovardan olinadigan daromad				TR P1P		ga, ikkita
				11	1
tovardan tushadigan umumiy daromad			TR R P 1PP
			21	2	1	2 ga, uchta
tovardan	TR PP P	ga teng. Har bir tovar uchun alohida narx
	3123

belgilangani uchun umumiy daromad har bir sotilgan tovarlar narxlarining yig`indisi bilan aniqlanadi. Chekli daromadni quyidagicha topamiz:

MR P;		MR R R PP P P;
1	1	2		2	1	1	2	1	2
MR R R PP P PP P									,
3	3	2	1	2	3	1	2	3

Demak, har bir qo`shimcha sotilgan tovarning chekli daromadi ideal diversifikatsiyalashda ushbu tovar uchun belgilangan narxga teng.

Ko`rinib turibdiki, narx diversifikatsiyasi firmaning xarajatlari tarkibiga ta`sir qilmaydi. Shunday qilib, har bir birlik qo`shimcha ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotdan tushadigan qo`shimcha foyda talabdan chekli xarajatni ayrilganiga teng. Masalan, agar yuqoridagi misolni qarasak, uchinchi qo`shimcha mahsulotni sotishdan olinadigan
qo`shimcha foydani ₃ deb belgilasak, ₃  MR₃  MC₃  P₃  MC₃ ko`rinishida aniqlanadi.
261

Talab (MR) chekli xarajatdan ustun bo`lganda firma ishlab chiqarish hajmini oshirib o`z foydasini orttiradi. Ishlab chiqarishni kengaytirish

ishlab chiqarish hajmi Q_e^* hajmga etguncha davom ettiriladi. Q_e^* hajmda chekli daromad, ya`ni talab chekli xarajatga teng bo`ladi va ishlab chiqarish yanada oshirilsa chekli xarajat talabdan, ya`ni MR dan yuqori bo`lgani uchun firma foydasi qisqaradi. Umumiy foydaga endi chekli xarajat chizig`i bilan talab chizig`i o`rtasidagi shtrixlangan FEN yuzaga teng bo`ladi. Har bir iste′molchi uchun u to`lashi mumkin bo`lgan narxni
o`rnatilishi firma tomonidan iste′molchi ortiqchaligining hammasini egallashga imkon beradi. Bu o`z navbatida ishlab chiqaruvchi daromadini oshiradi. 15.4-rasmdan ko`rish mumkinki, firma daromadi ancha oshgan.