Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b. T. Sаlimov, M. S. Yusupov, B. B. Salimov mikroiqtisodiyot

14.5. Monopol narxga soliqlarning ta`siri
Yuqorida ko`rgan edikki, raqobatlashgan bozorda bir birlik mahsulotga qo`yilgan soliq mahsulotning bozor narxini soliq miqdoriga nisbatan kichikroq miqdorga o`zgartiradi va bu soliq yuki ham iste`molchiga, ham sotuvchiga taqsimlanadi. Monopol bozorda soliq qo`yilganda, mahsulot narxi soliq miqdoridan ko`proq miqdorga ham oshishi mumkin.
Faraz qilaylik, monopol bozorda har bir birlik mahsulot soliqqa tortiladi. Soliq miqdori t so`mga teng va monopolist sotilgan har birlik mahsulot uchun davlatga t so`m soliq to`laydi. Demak, firmaning o`rtacha va chekli xarajatlari t so`mga oshadi. Agar firmaning boshlang`ich chekli xarajati MC bo`lsa, soliqqa tortilgandan keyingi chekli xarajati quyidagicha bo`ladi. Grafikda soliq xisobiga o`zgargan chekli
xarajat chizig`i MC <sup>t</sup> boshlang`ich chekli xarajat chizig`ini t miqdorga yuqoriga siljitish orqali hosil qilindi (14.4-rasm). Natijada MC <sup>t</sup> chizig`i chekli daromad chizig`ini, yangi B<sub>1</sub> nuqtada kesib o`tadi. Biz soliqga tortilmagan vaqtdagi ishlab chiqarish hajmi Q₀ va narx P₀ ni va soliqga tortilgandan keyingi ishlab chiqarish hajmi Q₁ va narx P₁ larni olamiz.
251

P	MC^t	MC^t=MC+t
P1
			MC
		t
P0	B1
t
	B0		D=AR
			MR
0	Q1 Q0		Q

14.4-rasm. Monopol tovar narxiga soliqning ta`siri

Chekli xarajat chizig`ini yuqoriga siljishi ishlab chiqarish hajmini Q₀

dan Q₁ gacha pasaytiradi, narxni P0 dan P₁ ga ko`taradi. 14.4-rasmdagi grafikdan ko`rinib turibdiki, narxning o`sishi soliq miqdoridan katta
P  t .
Buning sababi, monopol bozorda narxning chekli xarajatga nisbati

P



1

MCP

P

.

talabning elastikligiga bog`liq.

,

MC

1

1 

E

E p^D

Masalan, E p^D  2 bo`lsa, monopol narx formulasiga ko`ra, soliq t

P 

MC  t

 2MC  t   2MC  2t

ga teng bo`lganda

. Narx

1 

1

 2

soliq miqdoriga nisbatan ikki barobar ortadi.

Qisqa xulosalar
Sof monopoliya - bu bitta sotuvchi va ko`p xaridorlar qatnashgan bozor, yoki o`rnini bosadigan tovar bo`lmagan tovarni sotadigan yagona sotuvchi bo`lgan bozor vaziyati, yoki tarmoqda yagona hukmron firma bo`lib, firmaning ishlab chiqarish va sotish chegarasi tarmoq chegarasiga teng bo`lgan bozor.
252

MR  MC.

Oligopoliya - bu bozor tizimida biror bir tovarni sotishda cheklangan firmalar hukmronlik qiladi.
Monopol raqobat bozori to`liq raqobatlashmagan bo`lib, unda qatnashadigan firmalar soni ko`p bo`lib, ularning har biri o`z tovarlari narxini ma`lum chegarada nazorat qiladi, ya`ni ular kichik bo`lsa ham monopol hokimiyatga ega.
Monopsoniya - xaridor bitta bo`lib, sotuvchilar ko`p bo`lgan bozor.
Monopol hokimiyatda narx chekli xarajatdan yuqori bo`ladi. Monopol hokimiyatda narx oshadi, ishlab chiqarish hajmi kamayadi, natijada bu firmaning daromadini oshishiga va iste`molchilar turmush darajasining pasayishiga olib keladi.
Raqobatlashgan bozorda firma maksimal foyda oladi, agar u chekli daromad chekli xarajatga teng holatni ta`minlaydigan hajmda mahsulot
ishlab chiqarsa, Bunday mahsulot hajmi optimal bo`ladi.
Monopolist ham shu optimal ishlab chiqarish shartiga amal qilishi kerak bo`ladi. Sof monopolist tovariga bo`lgan talab ham bozor talabi hisoblanadi. Monopolist o`z tovari narxini oshirsa unga talab kamayadi va aksincha, monopolist tovar narxini tushirsa unga talab ortadi.
Monopol hokimiyatni xuddi ushbu usulda aniqlashni 1934 yilda iqtisodchi olim Abba Lerner tomonidan taklif qilinganligi uchun, bu
ko`rsatgich Lernerning monopol ko`rsatkichi degan nomni olgan

	P MC		1
L 	m		 		.
		P		E D
		m		p

Monopol hokimiyatni xarakterlash uchun bozorni markazlashuv darajasi ko`rsatkichidan ham foydalaniladi. Bu ko`rsatkich birinchi bo`lib Xerfindal-Xirshman tomonidan tavsiya etilgani uchun, u Xerfindal-Xirshman indeksi deb yuritiladi.

Bu indeks korxonalarning bozordagi ulushlari yig`indisi sifatida qaraladi va qaysi firmaning bozordagi ulushi yuqori bo`lsa, u firma bozorda monopol hokimiyatiga ega bo`lishi mumkin yoki shunday imkoniyat mavjud deb qaraladi. Firmalar bozordagi ulushiga ko`ra _{tartiblashtiriladi:} I  S₁²  S₂²  S₃²  ...  S_n² _.

253

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Bozor turlari qanday aniqlanadi?
   

2. 
   Raqobatlashmagan bozorlarda narx va ishlab chiqarish hajmi qanday aniqlanadi?
   

3. 
   Sof monopoliya deganda nimani tushunasiz?
   

4. 
   Raqobatlashgan monopol bozor xususiyatlari nimalardan iborat?
   

5. 
   Litsenziya, patent, mualliflik huquqi raqobatga qanday ta`sir ko`rsatadi?
   

6. 
   Monopoliyaning jamiyat uchun foydali va zararli tomonlarini izohlab bering.
   

7. 
   Bozor hokimiyati deganda nimani tushunasiz?
   

8. 
   Monopol narxga soliq qanday ta`sir ko`rsatadi?
   

9. 
   Lernerning monopol ko`rsatkichi.
   

10. 
    Xerfendal-Xirshman indeksi nimani ifodalaydi.
    

11. 
    Monopol sharoitda narx qanday aniqlanadi?
    

Asosiy adabiyotlar ro`yxati

1. 
   Campbell R. McConnel, Stanley L. Brue, Sean M. Flynn. Microeconomics: Principles, Problems and Policies. -19 th ed. – New York. The McGraw-Hill Companies, Inc., 2015. P. 604.
   

2. Аддреу ас-Колелл и др. икроэкономическая теория.

Учебник. – .: Дело и Сервис, 2016. - 630 стр.
3. Тарануха .В. икроэкономика. Учебник. – .: Дело и
Сервис, 2011. - 580 стр.

4. 
   Пиндайк Р., Рубинфильд Д. икрэкономика. / Пер. с англ. –
   

СПб.: Питер, 2011. - с. 608.

5. Нуриев Р. . Курс микроэкономики: учебник/ 2-е изд. – .:
Норма, 2012. - с. 576.

6. 
   Sаlimov B.T., Muхitdinovа U.S., Mustаfаkulov Sh.I., Sаlimov B.B. Mikroiqtisodiyot. Dаrslik. – T.: TDIU, 2005. - 230 b.
   

254

XV Bob. BOZOR HOKIMIYATI SHAROITIDA NARX BELGILASH TAMOYILLARI
15.1. Monopoliyaga qarshi qonunchilik
Bu yerda biz monopol hokimiyatga ega bo`lgan monopolistlar to`g`risida gap yuritamiz. Lekin, hozirgi vaqtda monopoliyaning ijobiy tomonlari borligini hech kim inkor qila olmaydi.
Yiriklashgan korxonalarda ilmiy-texnik rivojlanish imkoniyati katta bo`ladi, nima uchun deganda, bunday korxonalarning moliyaviy imkoniyatlari ham katta bo`lganligi uchun, ular ilmiy izlanishlarga ko`proq mablag` ajratishlari mumkin.
Yirik korxonalargina masshtab samarasidan yaxshiroq foydalana oladilar, chunki ularda ilmiy-tadqiqot ishlarini, tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarni keng masshtabda yo`lga qo`yish mumkin bo`ladi. Bu o`z navbatida mahsulot tannarxini pasaytirish va sifatini oshirishga imkon yaratadi. Lekin, bozor munosabatlarining rivojlanganligi, jahon bozorining shakllanganligi, xalqaro iqtisodiy aloqalarning kengayib borishi sharoitida kuchli bozor hokimiyatiga ega monopolistni topish qiyin.
Monopolistlarning jamiyatga ta`sir qiluvchi salbiy tomonlari borligini ham esdan chiqarmaslik lozim. Yiriklashgan firmalar o`z mahsuloti sifatini oshirishga va uni tez-tez yangilashga alohida e`tibor beradi, deb bo`lmaydi. Ushbu firmalarda yaratilgan yangiliklarni ishlab chiqarishga joriy qilish ko`p hollarda to`xtab qolishi ham mumkin.
Monopolist narxni chekli xarajatdan yuqori qilib belgilaydi, ya`ni P  MC. Natijada resurslarning taqsimlanishi samarali bo`lmaydi. Monopol narxning o`rnatilishi jamiyatda yo`qotishlarga olib keladi. Narx qanchalik yuqori bo`lsa, jamiyatning yo`qotishi ham shunchalik ko`p bo`ladi. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda monopoliyaga qarshi qonunlar ishlab chiqarilgan.
Monopoliyaga qarshi qonun firmalarda jamiyat uchun xavfli bo`lgan
monopolistik hokimiyatni to`planishini cheklashga qaratilgan. Monopolistik hokimiyat yuqorida aytganimizdek, monopolistning bozor narxiga ta`sir qilish kuchini bildiradi. Qaysi firma bozor narxiga ko`proq ta`sir qila olsa, u ko`proq monopolistik hokimiyatga ega bo`ladi.
255

Ko`pchilik adabiyotlarda monopoliyaga qarshi qonunga klassik misol sifatida AQShning trestlarga qarshi qonuni keltiriladi. 1890 yilda birinchi bo`lib Sherman qonuni deb ataluvchi qonun qabul qilingan bo`lib, u asosan savdoni va tijoratni monopollashtirishga qarshi qaratilgan edi. Ushbu qonun savdo erkinligini cheklovchi har qanday kelishuvni taqiqlar edi va raqobatchilarni adolatsiz yo`l bilan yo`qotishni jinoyat deb qarar edi. Ushbu qonunni buzganlar jarima to`lashdan tortib, firmani tarqatib yuborish va hatto jinoiy javobgarlikkacha jazolanishni nazarda tutar edi.

1914 yilda Kleyton va federal savdo komissiyasi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonun Sherman qonuniga qaraganda ancha mukammallashgan qonun bo`lib, u qonunni bajarilishini nazorat qilishni federal savdo komissiyasi zimmasiga yuklagan edi. Bundan tashqari ushbu qonunda monopoliyani vujudga kelishini oldini olish bo`yicha qilinadigan chora-tadbirlar belgilandi. 1938 yildagi Uiler qonuni iste′molchilar huquqini himoya qilishga qaratildi (tovar to`g`risida noto`g`ri axborot berish va noto`g`ri reklama berishga qarshi). Keyingi yillarda ham trestlarga qarshi qonunchilik AQSHda rivojlandi. AQSHning trestlarga qarshi qonuni boshqa davlatlarda monopoliyaga qarshi qonunlarni ishlab chiqishda va rivojlantirishda muhim rol o`ynadi.
Narxlarni nazorat qilish va ularni muvofiqlashtirish ko`proq tabiiy monopoliyalarga qo`llaniladi. Eslasak, raqobatlashgan bozorda narx chekli
xarajatga teng bo`lar edi P_e  MC (15.1-rasm).
P D