Lim vazirligi guliston davlat universiteti

20-mavzu: Zarafshon iqtisodiy rayoni


Ko’rib chiqiladigan asosiy savollar:
1.Zarafshon iqtisodiy rayoni iqtisodiy geografik o’rni.
2. Buxoro viloyati to’g’risida tushuncha.
3. Navoiy viloyati to’g’risida tushuncha.
4. Samarqand viloyati to’g’risida tushuncha.


Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Iqtisodiy-geografik o’rin, aholi, mehnat resurslari, xo’jalik, ixtisoslashuv, tashqi aloqalar, ma’muriy birliklar.


1-asosiy savol bayoni: Zarafshon iqtisodiy rayoni. Zarafshon iqtisodiy rayoni aynan shu tarkibda ajratilishiga nimalar asos bo’lib xizmat qiladi? Bu xususda quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
• Tarixiy sug’orish manbai, ya’ni Zarafshon daryosinipg umumiyligi;
•Qazilma boyliklarining, ayniqsa rangdor metallurgiyaga tegishli konlarning mavjudligi;
•Mamlakatimizning qo’shni qadimiy shaharlarining (Samarqand va Buxoro) joylashganligi;
•Geografik o’rnining umumiyligi, rayonning O’zbekiston hududining markazida joylashganligi va hokazo. To’g’ri, hozirgi kunda Buxoro vohasi ko’proq Amudaryo suvlari bilan sug’oriladi. Biroq, bu hududning, aniqroq Movarounnahrning satxida Zarafshon daryosining axamiyati katta bo’lgan. Buxoro uning quyi, Samaqand esa daryoning yuqori qismida joylashgan, ular o’lkaning boy o’tmishida navbatma-navbat etakchilik qilib, poytaxt rolini bajarib kelishgan.
Navoiy viloyati boshqalarga qaraganda kechroq tashkil etilgai bo’lib, u qo’shni Buxoro hamda Samaqand viloyatlarini bog’lab turadi. Ayni vaqtda ta’kidlash joizki, hech qanday iqtisodiy rayonning chegarasi katiy bo’lmaganidek, bu erda ham shu hol kuzatiladi. Masalan, Samaqand qadimdan Qashqadaryoning Shahrisabz iqtisodiy rayoni hamda Jizzax viloyatining g’arbiy qismi (G’allaorol, Baxmal tumanlari) bilan bog’lik, Buxoroning neftni qayta ishlash korxonasi - Qorovulbozor zavodi resurslari asosida qurilgan. qolaversa, Samaqand - Buxoro — Qarshi «uchburchagi» O’zbekiston iqtisodiy makonqda yaqqol ko’zga tashlanib turadi.
Ammo, shularga qaramasdan, ushbu rayon aynan uch viloyat tarkibida ajratilgan ma’qulroq. Sababi — kelajakda Qashqadaryoning qo’shni Qurxon vodiysi bilan iqtisodiy alokalari kuchayib boradi va ular birgalikda yagona Janubiy iqtisodiy rayonni - qatl qilishlari mumkin.
Zarafshon iqtisodiy rayoni mamlakatimizda ko’zga ko’rinarli mavqega ega. Ushbu rayon O’zbekiston yalpi ichki mahsulotining 18—20, sanoat va qishloq xo’jaligi maxsulotlarining 22—23 foizini beradi. Mamlakat ichki mehnat taqsimotida rayon hosil qiluvchi tarmoqlar sifatida paxtachilik, qorako’lchilik, rangdor metallurgiya, halqaro turizm va boshqalar xizmat qiladi. Shuningdek, bu hududda pilla etishtirish, uzumchilik, kimyo va neft kimyosi, oziq-ovqat, to’qimachilik sanoatlari ham rivojlanib bormoqda. Rayonni g’arbdan sharqqa tomon kesib o’tuvchi halqaro temir va avtomobil yo’llar, sug’orish inshootlari uning iqtisodiyotini shakllanishida katta ahamiyatga ega.
Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, rayon tarkibiga kiruvchi viloyatlarning ishlab chiqarish va eks­port hamda demografik salohiyatlari xar xil. Ular xo’jalik tuzilmasi, mamlakat milliy va mintaqa iqtisodiyotida tutgan o’rinlari bilan ham o’zaro farq qilishadi. Binobarin, viloyatlarning o’ziga xos xususiyatlari ularning alohida ta’riflarida yaqqolroq namoyon bo’ladi.