|
II BOB. XORDALILAR (CHORDATA) TIPINING UMUMIY TAVSIFI
VA SISTEMATIKASI. TUBAN XORDALILAR
Umumiy tavsifi. Xordalilar tipiga tashqi ko`rinishi, yashash sharoiti va hayot tarzi har xil bo`lgan hayvonlar kiradi. Xordalilar, asosan barcha muhitlarda, ya`ni suvda, tuproq qatlamlarida, yer ustida va hatto havoda ham uchraydi. Geografik nuqtai nazardan ular yer sharining deyarli hamma qit`alarida tarqalgan. Xordalilarning o`lchamlari ham xilma-xil, ya`ni ularning uzunligi 0,5-3 mm dan 30-33 m gacha va og’irligi 150 t gacha boradi.
Xordalilar tipiga mansub bo`lgan hayvonlar nihoyatda xilma-xil bo`lishiga qaramasdan, ular uchun umumiy bo`lgan quyidagi xususiyatlar mavjud:
1. O`q skeleti vazifasini umrbod yoki rivojlanishining ilk davrida xorda yoki orqa tori bajaradi. Xorda elastik egiluvchan o`zaklardan hamda vakuola hujayralaridan tashkil topgan. Xorda orqa tomonidan gavdasining bir uchidan ikkinchi uchigacha cho`ziladi. Xorda, asosan ichak nayining ustki devoridan ajralib chiqadi, ya`ni entoderma hisobidan taraqqiy etadi. Tuban xordalilarda (astsidiyalar va salplardan tashqari) xorda umrbod saqlanadi, yuksak xordalilarda esa xorda faqat embrional rivojlanish davrida bo`ladi va keyinchalik xorda va nerv nayini o`rab turadigan biriktiruvchi to`qimalardan tog’ay yoki suyak umurtqalar hosil bo`ladi.
2. Markaziy nerv sistemasi (bosh miya va orqa miya) xordaning ustida tana bo`ylab joylashgan bo`lib, shaklan nayga o`xshaydi, uning ichki bo`shlig’i nevrotsel deyiladi. Yuksak xordalilarda nerv nayining oldingi qismida murakkab o`zgarishlar va yo`g’onlashuv tufayli bosh miya shakllanadi, nerv nayining qolgan qismlari esa orqa miyani hosil qiladi. Embrional rivojlanish davrida nerv nayi embrionning orqa tomonida uzunasiga ketgan botiq shaklida hosil bo`ladi, ya`ni ektodermadan yuzaga keladi.
3. Halqum devorining ikki yonida qator o`rnashgan va halqum bo`shlig’ini tashqi muhit bilan tutashtirib turadigan jabra yoriqlari bo`ladi. Tuban xordalilarda jabra yoriqlari bir umrga saqlanadi. Quruqlikda yashaydigan va ikkilamchi marta suv muhitiga o`tgan umurtqali hayvonlarda jabra yoriqlari faqat embrion davrida bo`lib, tezda bitib ketadi. Natijada halqumning keyingi qorin qismidan juft bo`rtma, ya`ni atmosfera havosi bilan nafas oluvchi organ - o`pka rivojlanadi. Hazm qilish organlari xorda yoki umurqalarning ostida joylashgan.
Qon aylanish sistemasini boshqarib turuvchi organ - yurak xordalilar gavdasiing qorin tomonida, xorda va hazm qilish nayining ostida joylashadi.
Yuqorida aytilgan belgilar bilan bir qatorda xordalilar uchun tubandagi belgilar ham xarakterlidir, lekin bu belgilar boshqa ba`zi bir umurtqasiz hayvonlar tiplarida ham uchraydi:
1. Xordalilar, ninaterililar, chala xordalilar, pogonoforalar va qiljag’li chuvalchanglar ikkilamchi og’izlilar (Deuterostomia)ga kiritiladi va birlamchi og’izlilar (Prostomia) guruhiga qarshi qo`yiladi. Ikkilamchi og’iz gastrulaning gastropor teshigiga qarama-qarshi tomon devorining yorilishidan hosil bo`ladi. Bitayotgan gastropor o`rnida esa anal teshigi hosil bo`ladi. Birlamchi og’izlilarda esa gastropor o`rnida og’iz teshigi hosil bo`ladi, orqa chiqaruv teshigi esa gastrula devorining o`pirilishi natijasida hosil bo`ladi.
2. Embrion taraqqiyot jarayonida ikkilamchi tana bo`shlig’i – selom hosil bo`ladi, bu belgi xordalilardan tashqari ninaterililar, qiljag’lilar, yelkaoyoqlilar, bo`g’imoyoqlilar va halqali chuvalchanglar uchun ham xosdir.
3. Yuksak xordalilarning embrionlarida, tuban xordalilarda, bo`g’imoyoqlilarda va ko`pchilik chuvalchanglarda asosiy organlar sistemasining periferik nerv sistemasi, muskullar, skelet, ayirish sistemasining metamer (segmentli) ravishda joylashuvi xarakterlidir. Yuksak xordalilarda metameriya deyarli bilinmaydi.
4. Xordalilar va ko`pchilik umurtqasiz hayvonlarning (g’ovaktanlilar va bo`shliqichlilardan tashqari) gavdasi ikki tomonlama – bilaterial simmetriyali tuzilgan, ya`ni gavdasini chap va o`ng bo`laklarga ajratadigan faqat bitta yuza o`tkazish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
