Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

I BOB. ZOOLOGIYA (XORDALILAR) FANINING QISQACHA RIVOJLANISH TARIXI

Zoologiya fanining rivojlanish tarixi oliy o`quv yurtlarining tabiiyot fanlari fakulteti biologiya yo`nalishi talabalariga umurtqasizlar zoologiyasi o`quv predmetidan dars o`tilganda alohida mavzu sifatida to`laqonli ma`lumotlar beriladi. Shuning uchun ushbu darslikda MDHda va shu jumladan, O`zbekistonda umurtqali hayvonlar haqida tadqiqot olib borgan yirik olimlarning ishlari to`g’risida qisqacha ma`lumotlar bayon etilgan.

XV-XVII asrlarda Rossiyada umurtqali hayvonlar bo`yicha ko`plab tadqiqot ishlari olib borilgan, jumladan, Buyuk Shimol ekspeditsiyasi (1733-1743) ishlaridan, shu ekspeditsiya a`zosi S.Krasheninnikovning «Kamchatka yerining tavsifi» (1755) kitobida ancha ilmiy asoslangan ma`lumotlarni topish mumkin. Bu kitobda fauna haqidagi ilmiy kuzatishlar berilgan.
Rossiyada umurtqali hayvonlar haqida ilmiy materiallar, asosan Rossiya Fanlar Akademiyasi ekspeditsiyalarining ishlari natijasida yig’ilgan. Akademik P.S.Pallas Volgabo`yi, Sibir, Qozog’iston va Ural faunasini o`rgangan. Ushbu yig’ilgan materiallar asosida P.S.Pallas 1811 yilda «Rus Osiyosi zoogeografiyasi» asarini yozgan. Bu kitobda o`sha davrda Rossiyada tarqalgan umurtqali hayvonlarning turlari, sistematikasi, geografik tarqalishi haqida qimmatli materiallar berilgan. Akademik A.F.Middendorfning (1815-1894) umurtqalilar ekologiyasi va zoogeografiyasi haqidagi materiallarga ega bo`lgan «Sibirning shimoliga va sharqiga sayohat» nomli fundamental ishi katta ahamiyatga ega bo`ldi. V.G.Steller Uzoq Sharqni, I.G.Gmelin Rossiyaning Yevropa qismi janubini, I.I.Lepexin Rossiyaning shimoliy va markaziy qismlarining umurtqali hayvonlarini o`rganganlar. Zoologiyada ekologik yo`nalishni rivojlantirishda Moskva universitetining professori K.F.Rule (1814-1858)ning xizmati katta. Uning shogirdi N.A.Severtsov (1827-1885) ustozi ishlarini Rossiyaning Yevropa qismidagi quruqlikda yashovchi umurtqalilar va Turkiston zoogeografiyasi sohasidagi ishlarida davom ettirdi.

.

N.A. Severtsov A.N. Severtsov
(1827-1885) (1866-1936)

Baliqlar (L.S.Berg, 1876-1950); amfibiyalar, reptiliyalar (P.V.Terentyev, 1903-1970; I.S.Darevskiy); qushlar (M.A.Menzbir, 1855-1935; P.P.Sushkin, 1868-1928); G.P.Dementyev, 1898-1969) va sutemizuvchilar (S.I.Ognev, 1886-1951; V.G.Geptner, 1901-1975) sistematikasini rivojlantirishda rus olimlarining xizmatlari katta bo`ldi.

Akademiklar S.S.Shvarts (1919-1976), V.E.Sokolov (1930-1998), I.A.Shilov (1912-2001) va professorlar D.N.Kashkarov (1878–1941), V.V.Stanchinskiy (1882–1942), N.P.Naumov (1902-1987), A.I.Ivanov (1902-1987), V.R.Dolnik, S.P.Naumov (1905-1982), A.V.Mixeyev (1907-1999)lar tomonidan hayvonlar, ayniqsa, umurtqali hayvonlar ekologiyasining umumiy masalalari muvaffaqiyatli hal etilgan. Ular tomonidan yirik monografiyalar, darsliklar va o`quv qo`llanmalar yaratilgan. Shu bilan bir qatorda Moskva universitetining professorlari B.M.Jitkov (1872-1943), A.N.Formozov (1899-1973) va G.V.Nikolskiy (1910-1977)larning baliqlar, qushlar va sutemizuvchilar ekologiyasi bo`yicha olib borgan keng ko`lamdagi tadqiqot ishlarini ham qayd qilib o`tish lozim. Bu olimlar epizootologik ahamiyatga ega bo`lgan ovlanadigan hayvonlar turiga ham alohida e`tibor berganlar.