Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

IV BOB. TO`RTOYOQLILAR YOKI QURUQLIKDA YASHOVCHI UMURTQALILAR (TETRAPODA) KATTA SINFI

To`rtoyoqlilar katta sinfiga kiruvchi umurtqali hayvonlar hayotining ko`p qismi quruqlikda o`tadi. Ayrim vakillarining butun hayoti yoki hayotining ma`lum davri suv bilan bog’liq bo`ladi. Bular qatoriga suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi vakillari, cudralib yuruvchilar sinfidan toshbaqalar va ilonlar vakillari, qushlar sinfidan pingvinlar va sutemizuvchilar sinfidan kitsimonlar hamda kurakoyoqlilar turkumlari vakillari kiradi. Ularning nafas olish organlari o`pka hisoblanadi.

Kitsimonlar va dengiz ilonlari ikkilamchi marta quruqlik bilan aloqasini uzib, suvda yashashga o`tgan bo`lsada, ular atmosfera havosidan nafas oladi. Amfibiyalarning lichinkalari jabra bilan nafas oladi. Quruqlikda harakat qilish, shuningdek, bo`g’imlari qo`shilgan besh panjali oldingi va keyingi oyoqlari kuchli muskullari yordamida amalga oshiriladi. Bulardan ilonlar va ayrim kaltakesaklar mustasno, ya`ni ularda oyoq bo`lmaydi. Sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarning dastlabki embrional taraqqiyot davrida jabra yoriqlari yo`qolib ketadi va o`pka hosil bo`ladi. Natijada ikkita qon aylanish doirasi yuzaga keladi: yurak-o`pka-yurak hamda yurak-tana-yurak.
To`rtoyoqli umurtqali hayvonlarda bosh miyaning nisbiy o`lchami oshadi va uning bo`limlari to`liq bir-biridan ajralib boradi. Sezish organlari havo muhitida ishlashga moslashib boradi: burun bo`shlig’ida hidlov va respirator (rangdan tozalovchi) bo`limlar paydo bo`la boshlaydi, o`rta quloq va tashqi quloq yuzaga keladi, ko`z qovoqlari bo`ladi, ko`z gavhari va shox pardaning shakli o`zgaradi, yon chiziq organi (amfibiyalarning lichinkalaridan tashqari) yo`qolib ketadi, teridagi bezlar ko`p hujayrali bo`ladi. To`rtoyoqli umurtqali hayvonlarning morfologik va ekologik xilma-xilligi ularning butun biosferani egallab olganligi natijasida yuzaga keldi.
To`rtoyoqli umurtqali hayvonlar katta sinfi o`z navbatida suvda hamda quruqlikda yashovchilar (Amphibia), sudralib yuruvchilar (Reptilia), qushlar (Aves) va sutemizuvchilar (Mammalia) sinflariga bo`linadi.