Lektsiyalar toplami

3.TEMA. 
ORKESTR TU`RLERI HA`M OLARDA QOLLANILATUG`IN SAZ 
A`SPABLAR. 
JOBA: 
1. Orkestr haqqinda tu`sinik.
2.Orkestr tu`rleri. 
3. Orkestrde qollanilatug`in saz a`spablar.
Orkestr xakkinda tusinik.
Orkestr –(grekshe orchestre-qa`dimgi grek teatrinin` saxnasi aldindag`i maydansha) –
tu`rli saz a`spablarinda atqaratug`in sazendelerden du`zilgen kollektiv bolip, usi sostav (quram) 
ushin jaratilg`an muzika shig`armasin atqaradi. Kamer saz ansambllerden (kvartet, kvintet h.t.b) 
Orkestrdin` parqi sonda, ayrim sazendelerden unisonda atqariwshi toparlar du`ziledi. Orkestrdegi 
saz aspablarinin` toparlarinda du`zilislerine qaray, olarda tu`rlishe boladi. Ma`selen: 
Simfoniyaliq orkestr, duxovoy orkestr, tarli orkestr, xaliq saz a`spablari orkestrleri h.t.b. 
Simfoniyalkiq orkestrlerge tarli-tartqishli, u`plep shertetug`in ha`m urip shertetug`in saz 
a`spablari kirse, Duxovoy orkestrge mis ha`m ag`ashtan islengen, uplep ha`mde urip shertetug`in 
saz a`spabalari kiredi.
O`zbek ma`mleketlik filormoniyasi, O`zbekstan Respublikasi radio komiteti ha`mde 
Qaraqalapqstan teleradio qasinan du`zilgen xaliq saz a`spablari orkestrleri tu`rli milletlerdin` 
nama ha`m qosiqlarin nota menen shertiwge imkan beretug`in etip, qayta islengen a`spablardan 
ibarat. 

---

Xaliq saz a`spablari orkestrinde u`lken-kishi temperatsiyalanip isleniwine qaray, onda en` 
pa`s (juwan) ha`m en` joqari (jin`ishke) dawislardi shertiw mu`mkin. 
Bul orkestrge to`mendegi saz a`spablar kiredi: 
A) u`lken ha`m kishi nay, qoshnay ha`m surnaylardan ibarat u`plep shertetugin saz 
a`spablari. 
B) u`lken ha`m kishi changlerden ibarat tarli-urma saz a`spablari 
V) u`lken ha`m kishi rubaplar ha`m de duwtarlardan ibarat plektorli (qag`ip shertetug`in) 
saz a`spablar 
G) Da`p ha`m nag`aralardan ibarat urip shertetug`in a`spablar 
D) u`lken ha`m kishi girjeklerden ibarat tarli-tartqishli a`spablar 
Orkestrdin` en` a`hmiyetli o`zgesheligi sonnan ibarat, olardag`i saz a`spablarinin` 
temberlerinin` bir-biri menen o`z-ara teren` ishki baylanislari ha`m birgeliktegi ha`reketi 
na`tiyjesinde payda bolatug`in uyg`inlig`i ha`m iykemliliginde. Simfoniyaliq orkestr, duxovoy 
orkestr ha`m xaliq sazlari orkestrleri, olar, bir-birinen o`zlerinin` sostav (qurami) ha`m olardag`i 
saz a`spablarindag`i tembr ha`m dinamikaliq o`zgesheliktin` ayirmashilig`i menen ajiralip turadi. 
A`sirese simfoniyaliq orkestr o`zinin` ko`birek bay ha`m ra`n`-ba`ren`ligi menen ko`zge 
taslanadi. 
Simfoniyaliq orkestrdi saz a`spablar qurami arqali to`mendegi tu`rlerge bo`linedi: 
Ctrunniy (tarli) yamasa smichkoviy (tartqishli), maliy (kishi) simfoniyaliq, bol`shoy 
(u`lken) simfoniyaliq orkestr. 
-Sturniy (tarli) yamasa smichkoviy (tartqishli) dep atalatug`in orkestrdin` saz a`spablar 
quramina tek g`ana smichok (tartqish) penen shertetug`in a`spablar kiredi. (Ayrim jag`daylarda 
g`ana jeke basqa a`spablardi ushiratiw mu`mkin ma`selen: arfa, treugol`nik) 
-maliy (kishi) simfoniyaliq orkestrge, smichok (tartqish) penen shertetug`in ha`m ag`ashtan 
islengen u`lken shertetug`in topari olarg`a mistan islengen u`plep shertetug`in saz a`spablardan 
valtorna kiredi (ayrim jag`dayda truba) urip shertetug`in a`spablardan litavra ha`m basqada urip 
shertetug`in a`spablar kiredi jane de arfalarda kiriwi mu`mkin. 
-Bol`shoy (u`lken) simfoniyaliq orkestrge barliq tiykarg`i toparlardin` a`spablari kiredi. 
Smichokli (tartqishli), ag`shtan islengen ha`m mistan islengen uplep shertetug`in a`spablar, urip 
shertetug`in saz a`spablar ha`m de klavishnoshipkovoy (klavshli) a`spablar kiredi. 
Ha`zirgi da`wirimizde orkestrdin` tu`rleri ko`plep ushirasadi.
Misalig`a:- Cimfoniyaliq orkestr, Duxovoy (u`plep shertetug`in a`spablar) orkestri, 
Estrada-simfoniyaliq orkestr, Estrada orkestri ha`m xaliq sazlari orkestri bolip bir neshe 
tu`rge bo`linedi. 

---

Bul orkestrlerdin` barlig`inda da ha`r qiyli muzikaliq a`spablar qollaniladi. Barliq 
orkestrlerde birdey muzika aspablari qollanila bermeydi. 
Ha`r bir orkestrde o`zine say muzika a`spablari shertiwde qollaniladi.
1. Simfoniyaliq orkestrde: duxovoy (u`plep shertetug`in) a`spablar, udarnie (urma) 
a`spablar ha`m smichkovie (tartqish penen shertiletug`in) a`spablar toliq tu`rleri menen 
qollaniladi. 
3. Duxovoy orkestrde (u`plep shertiletug`in) muzika a`spablari qollaniladi. (milliy saz 
a`spablarinan basqa). 
4. Bayanshilar orkestrinde bolsa tek g`ana bayan-akkordeon a`spablari qatnasadi.
5. Estrada-simfoniyaliq orkestrlerde:- simfoniyaliq orkestrlerde ha`m estrada da 
paydalanilatug`in saz a`spablari qollaniladi. 
6. Estrada orkestrinde:-Estrada da qolanilatug`in saz a`spablari menen birge skripka, 
violanchel`, kontrabas, Urma a`spablardi qollniladi. 
7. Kameraliq orkestrde bolsa muzika a`spablari sostavi bir qansha kemirek boladi.
8. Xaliq sazlari orkestrinde negizinen ha`r bir xaliqtin` milliy saz a`spablari tiykarg`i 
orinda turadi, sonliqtan da xaliq sazlari orkestri dep ataladi. (ha`zirgi waqitta xaliq sazlari 
orkestrlerinin` birazinda ko`binese pikkalo, fleyta, klarnet ha`m urma a`spablardin` birazi, 
sonday-aq bayan-akkordeon a`spablarinanda paydalaniwshiliq bar).