Lektsiya №6. Deviant quliq – sotsial

Lektsiya №6.Deviant quliq – sotsial-pedagogikaliq mashqala sipatinda
Reje:
1.O`spirimlik jasinda deviatsiyanin` yuzega keliwi sha’rt-sharayatlari.
2.Deviatsiya turleri. O`spirimlerde deviant minez-quliqtin` kelip shigiw sebepleri.
3.Deviatsiya kontseptsiyalari

Tayanish tusinikler: Diagnostika, adaptatsiya, reablitatsiya, qayirxomshiliq xizmet korsetiw,sotsiallastiriw, sub`ekt, reabelitatsiya predmeti, sotsial psixologiyaliq realitatsiya, boljaw,konsul`tatsiya beriw,x.t.b.

XX asirde ilimiy-texnikaliq progressti tez pat penen rawajlaniwi,jamiyettin barliq tarawlarina oz tasirin tiygizdi. !sirese pedagogikada da tupkilikli ozgerislerdi payda etpekte. Jamiettin rawajlaniwinin tiykargi sub`ekti ham ob`ekti esaplangan insannin rawajlaniwi,qaliplesiwi ham tarbiyasi tiykargi makset bolip qalmaqta ham qolaberedi.
Balanin erkin rawajlaniwi jamiyetti demokratiyalastiriw, gumanizatsiyalaw, optimizatsiyalaw menen tikkeley baylanisli. Balalardin uqiplarin erkinlestiriw,olarga qayirxomshiliq etiw, er jetemen degenshe olarga jagdaylar tuwgiziw mamleketimiz tarepinen qalaberse bir qansha xaliq araliq sholkemler tarepinen qabil etilgen qararlarda ozinin dalil sipatin tapqan.
Deviatsiya termini, medetsinaliq termin bolip,bul bizin ushin janaliq emes.
Deviatsiyaliq minez-quliq depte qollanilip kelinedi. Deviatsiyaliq minez-quliq har qiyli awiriwlar tiykarinda payda boladi.
Deviatsiyaliq minez-quliqlari o’spirimlik da’wirde ko’birek ushiraydi. Sebebi bul da’wirdegi fiziologiyaliq ham psixologiyaliq o’zgerislerdin’ natiyjesinde o’spirim organizimde deviatsion o’zgerisler payda boladi. Bunin’ ko’rnislerinen, biyparualiq, o’zine iseniwshilik, ashiwshaqliq, gumanlaniwshiliq o’zinshe pikir ju’ritiw ha’m t.b.
Bul da’wirge kelip olardin’ organizminde bolatug’in bul o’zgerislerdin’ tiykarg’i sebepli, fiziologiyaliq ha’m psixologiyaliq o’zgerisler boladi ha’m sonin’ menen birge oni qorshap turg’an sotsialliq ortaliqtin’ ta’siri natiyjesi bolip tabiladi. O’spirimlerdi qorshag’an dun`yadagi adamlardin’ sani u’lkenlerdin’ olardi duris tu’sinbewinen bolip tabiladi. Biz u’lkenler ko’pshilik jag’daylarda o’spirimlerdi ele kishkene balalar sipatinda qatnasta bolamiz.
Olarda o’sip kiyatirg’an jeke adamdi ko’re almawimiz, olardin’ pikirleri menen sanaspawimiz bolip tabiladi. Olar ele eresek adam sipatinda qa’liplespesede o’zlerin uslap tutiwga o’z pikirin bildiriwge ha’reket etedi, onin’ pikiri menen basqalardin’ sanasiwin esaplasiwin qa’leydi. Olardin’ bul is ha’reketlerin tusinbegen erekes jasi ulkenler,bugan itibar bermeydi.
Mine usinin natiyjesinde ospirimler menen ulkenler arasinda har qiyli sotsialliq problemalar kelip shigadi. Bul problemalardin payda boliwin delekventnost- anlichan tilinen alingan termin) yamasa delekvantliq - bul huqiq buziwshiliqqa tayar turiwshiliq bolip esaplanadi. Ospirim oz dogeregindegi jasi ulkenler oni duris tusinbegenlikten, ojetlesiwge, qarsilasiwga, aytqanlarin tinlamawga-beyimlesip baradi. Buni xuqiq buziwshiliq depte atap bolmaydi. Huqiq buziwshiliq degende jinayiy jazaga tartiw tusiniledi. Al olardin is hareketleri jinayatqa jatpaydi.
Sonin ushinda ospirimler menen ata-analar arasinda bunday qatnaslardin aldin aliwdin birden bir ilaji yaki joli,ata-analardin pedagogikaliq-psixologiyaliq, qalaberse medetsinalin sawatliligin artirip bariw bolip tabiladi. Turmisimizdin har-bir tarawina enip atrigan pedagogika-psixologiya ilimnin mumkinshiliklerinen toliq paydalana alip atirmiz baYo Joq albette. Hazir mekteplerimizde ham balalar baqshalarinda is jurgizip atirgan pedagog-psixologlarimiz jetkiliksiz. Pedagog-psixolog qanigeler turmisimizdin har bir tarawina, ondiriske tolin engiziliwi zarur. Ondiristegi pedagog-psixologlar menen mektep pedagoglari tigiz isleskende gana jaqsi natiyjelerge erisiwimiz mumkin. Bul pedagog-psixologlarda hazirgi pedagogika-da sotsial pedagoglar dep ataymiz. Sotsial pedagoglardin turmisimizda tutqan orni juda ulken. Misal ushin sotsial pedagog jumis aldinan,tsexta stanok aldinda segiz saat-jumis isleytugin adamnin qanday keypiyatta ekenligin onin is onimdarliginin qansha boliwin,onin keypiyatin jagdaylarina baylanisli ekenligin aldinan aniqlaydi. Sol rabochiydi bugin jumisqa jiberiwge bolama bolmayma, onin turmisi qalay, shanaraq jagdaylari qay darejede hammesinen xabardar boladi. Sebebi basqa panler qatari pedagogikaninda tiykargi maqseti adamlardin turmis tarizin jaqsilaw, kamil insandi jetilistiriw bolip tabiladi.
Mamleketimizdinde basli siyasati oz puxaralarin sotsialliq jaqtan qorgaw bolip tabiladi. Analiqti ham balaliqti qorgaw sotsial talimat xizmetkerlerinin tiklew uaziypalarinan esaplanadi. Mamleketimiz ham prezidentimiz tarepinen qabil etilgen xaliqti sotsialliq qorgaw salasindagi qararlardin orinlaniwin ta’miyin etiw tikkeley xaliqti sotsialliq qorgaw tarawi xizmetkerlerine juklengen. Qalaberse har bir mekeme basshilarina oz xizmetkerlerin sotsialliq jaqtan qollap quwatlawga olarga materialliq jardemler korsetiwge minnetli sanaladi.
2. Deviatsiya turleri yamasa xuqiq buziwshiliqqa tayar turiw jagdaylari.
Biz deviatsiyaliq qubilislardin kelip shigiw jagdaylarin, yaki balalardi bul is hareketlerdi islewge ne majburleytug’inin aldinan biliwimiz shart.
Bunin birinshi sebebi ospirim xuqiqlarinin ayaq-asti boliwi. Balalar xuqiqlari haqqindagi birlesken minnetler sholkemi konventsiyasinda har bir bala omir suriwge,tarbiyala-niwga,bilim aliwga, oz xuqiqilarin qorgawga, jaqsi rawajlani-wi ushin har qiyli jagdaylarga iye boliwga, jamiyet turmisina aktiv qatnasiwga huqiqli dep atap korsetilgen. Mine xuqiqlardin buziliwi har qiyli qarama-qarsiliqlardi keltirip shigaratugin jagday bolip tabiladi. Misal retinde alatugin bolsaq hazirgi rawajlangan ilimiy-texnikaliq progress dawirinde Ozbekistanimizdin ozinde bes minnan ziyat balalar, balalar uylerinde tarbiyalanbaqta. №anshadan-qansha bala koshelerde juripti. Shanaraq buziliwi sebebinen qanshadan-qansha bala ozin bas-qalardan kemis sezedi. Mine usi jagdaylardin hammeside balalarda naraziliq belgilerin keltirip shigarmaydi dep oylaysiz. (Misallar menen toliqtiriladi.)
Ekinshi sebep balani buringiday tarbiyaliq ob`ekti dep qaramay, tarbiya sub`ekti sipatinda tan aliwimiz talap etiledi. Balanin ozin-ozi tarbiyalawshi sipatinda,jamiettin quriwshisi sipatinda koriw talap etiledi. Sebebi ospirimlik dawirine kelip olarda turmis xaqqinda, turmis etikasi haqqinda qarim-qatnas xaqqinda oz koz-qaraslari qaliplesedi ham bul pikirler menen basqalardin sanasiwin qaleydi. Ospirimler ozlerindegi pikirlerdin toliq duris emesligin bilmesede,oz pikirin otkeriwge hareket etedi. ?aqittin otiwi menen olar oz qatelerin tusinip aladi. Egerde olarga bul qatelikler ashiqtan-ashiq aytilsa janede naraziliqlar kelip shigadi. (misallar menen toliqtiriladi.).
U’shinshi sebep materialliq-ekonomikaliq jetispewshilikler bolip tabiladi. №arim-qarim ham ozinin tarbiya sistemasina iye bolgan shanaraqlarda bunday jagdaylar duris jol menen sheshiledi albette. *adden tis erkelep osirilgen qiz yaki bala ata-anaga orinsiz talaplar qoyiwi mumkin. (misallar menen toliqtiriladi.)
Tortinshi sebep, har bir xaliq ham jamiyet oz rawajlaniwi dawaminda,oz xaliqina ham sol jamiyetke tiyisli bolgan ruxiy ham madeniy joldi tanlaydi. Bul ruxiy ham madeniy jol sol jamaatte jasawshi adamlarga tiyisli bolgan etikaliq normalardi belgilep beredi. Bul belgilengen normalar ospirimlerde har qiyli qarama-qarsiliqlardi keltirip shigariwi mumkin. Sebebi xabar texnologiya tez pat penen osiwi olardin oylaw mum-kinshiliklerin tupten ozgertedi, olardin ospirim dawirdegi oz-germeli ele toliq qaliplespegen psixikasin tez ozgertedi. №atnas normalarinda juris turisinda,salemlesiwinde,keyiniwinde ham tagida basqa tarawlarinda ata-analardin pikirleri menen qarama-qarsi boliwi mumkin. Sonliqtanda-bul dawirde har bir 9aliqtin milliy ozgesheliklerinen kelip shiqqan halda talimtarbiyaliq islerdi alip bariw talap etiledi.
3. Sotsialliq deviatsiya.
Joqarida atap otkenimizdey deviatsiya-bul minez-quliqta payda bolatugin ozgerisler, bul ozgerisler ospirimlerdin den sawliq jagdaylarina baylanisli payda bolatugin ozgerisler dep atap otken edik.
Sotsial pedagog ata-analar menen oqiwshilar jamaati, ondiris mekemeleri menen birlikte,ospirimlerdin duris dem aliwin, jaqsi bilim aliwin,har qiyli uqipliqlarin rawajlandiriwga, balalardin bos uaqitlarin duris sholkemlestiriwge jaqinnan jardem beredi.
Sotsial pedagog oz baqlawlarina suyegen halda oz isin qay bagdarda sholkemlestirgen maqul degen formada alip baradi.
Sotsial pedagogtin pikirlerin esapqa algan halda balani kasipke bagdarlaw jumislarin duris sholkemlestiriw,keleshekte onnan qanday jaqsi qanege shigiwin boljawga boladi. Dun`yanin koop gana rawajlangan mamleketlerinde, olardin mekteplerinde pedagog psixologlar alle qashan is alip barmaqta. Bizin mamleketimizde de bul isler kesh bolsada, jedellik penen qolga alinbaqta. Mekteplerdegi psixologlardin tikkeley uaziypala-rina, bala birinshi klassqa kelgen birinshi kunnen baslap, onin jeke xujjetleri baqlawlarga,anketalarga tiykarlangan halda bala-lardi qaysi kasipke bagdarlaw kerek, qanday jol jariqlar beriw kerek ekenligi haqqinda bas qatiradi.
Hazirgi kunde pedagogika ham psixologiya iliminde diagnostikaga ulken itibar berilmektep.
Diagnostika- bul balanin minez-quliqindagi, fizikaliq ham fiziologiyaliq rawajlangandagi ozgerislerdi aldinan boljaw bolip tabiladi. Sotsial pedagogtin birden bir uaziypasi har bir balanin qay bagdarda rawajlaniwin aldinan kore biliwi bolip tabiladi. Usi boljawlarga suyengen halda tarbiyashi pedagoglar ata-analar menen tigiz baylanisqan halda konsul`ta-tsiyalar berip bariwlari kerek.
Konsul`tatsiya-bizinshe jol joba, korsetpeler beriw,tusindi-riw degen manini anlatadi.
Adaptatsiya- bizinshe konligiw degen manini bildiredi. Pedagogikaliq adaptatsiya juda ken manide qollaniladi, misali ushin, balanin jana kollektivine konligiwi. Kollektivke konligiw degende, orta mektep partasinan oklassti pitkerip shiqqan ospirimnin kasip- oner kolledji yaki litseyge kelgen-degi kollektivi nazerde tutiladi, yamasa jana pedagogikaliq talaplarga konligiwi. Kolledj yaki Litseylerdegi talaplar endi orta mekteptegiden ozgesherek boladi,ata-anasinan bolek jasawi mumkin, jataqxana sharayati boliwi mumkin, yaki bolmasa bala turmisinda kunlik rejimnin ozgeriwide baladan adaptatsiyaliq protsesslerdi, birqansha psixikaliq jukti talap etedi.
Mine usi dawirde balalarga qayirxomshiliq talap etiledi. №ayirxomshiliq sotsial pedagoglardan, pedagog tarbiyashilardan talap etiledi. *ar bir pedagog qayirxomshiliq ete aliwi ushin,har bir balani, har bir jas opsirimdi oz balasinday, jaqsi koriwi, suye aliwi talap etiledi. Bul jerdegi pedagogtin qayrxomshiligi ruxiy-moralliq jaqtan nazerde tutip otir.
Jamiyetimizdin erteni, keleshegi, ata-analardin omir jalgawshisi bolgan balalar pedagoglardin qollarina ulken ise-nim menen tapsiriladi. Sonliqtanda ata-analar aldinda, mamleket ham jamiyet aldinda oqitiwshilar esap beredi. Bugingi kunnin pedagogikasi ulken talaplar qoyilip atir. Sonliqtanda pedagogikada bolip atrigan bunday janaliqlardan xabardar boliwi talap etiledi.
Sorawlar:
1. O`zbekstanda sotsail pedagogikanin` rawajlaniwi?
2.Deviasiya degenimiz ne?
3.Sotsial pedagogikanin ob`ekti ne?