Leksikografiya asoslari

Navoiy turkiy tilning so‘z boyligi to‘g‘risida

Navoiy turkiy tilning uslubiy qulayliklarini ko‘rsatish maqsadida forsiyda muqobili bo‘lmagan yuzta fe’lni keltiradi. Ularning yuzta so‘z (yuz lafz) ekanligini muallifning o‘zi ham ikki-uch o‘rinda ta’kidlaydi. Qizig‘i shundaki, asarning Toshkent nashrida ushbu fe’llar to‘qson to‘qqizta. Buning boisi, asarning bizga yetib kelgan qo‘lyozmalarida ularning soni turlicha: To‘pqopi va Parij nusxalarida to‘qson to‘qqiz, Fotih va Budapesht nusxalarida yuztadir. Ushbu ikki nusxada boshqa qo‘lyozmada tushib qolgan yuzinchi fe’l ham bor. U cimdilamaq fe’li bo‘lib, ketma- ketlikda qiciglamaq so‘zidan so‘ng keladi. Yig‘ma matn tayyorlash jarayonida Anqara nashrida matnga ana shu fe’l ham kiritilgan. Bundan ko‘rinadiki, haligi nusxani ko‘chirayotgan kotib bu so‘zni tasodifan tushirib qoldirgan.

Navoiy keltirgan nozik ma’noli fe’llar quyidagi ketma-ketlikdadir: quwarmaq-u quruqsamaq va usarmak-u jiyjaymaq va oqdaymak-u cigraymak va domsaymaq-u umunmaq va osanmaq-u igirmak va egarmak-u oxranmaq va tariqmaq-u aldamaq va argadamaq-u isanmak va iglanmak- u aylanmaq va erikmak-u igranmak va awunmaq-u qistamaq va qiynamaq-u qozgalmaq va sawrulmaq-u cayqalmaq va dewdasimak-u qimsanmaq va qizganmaq-u nikamak... va boshqalar.

Shundan so‘ng sinonimlarga, ularning uslubiy o‘zgachaliklariga e’tibor tortiladi. Navoiyning yozishicha, shoirlar mayning ta’rifida ko‘p mubolag‘a qildilar, may ichmak qoidasida ko‘p so‘z surib, nihoyasiz zarif ta’riflar zohir qilurlar. Biri sipqarmaq lafzidirkim, mubolag‘a bundan o‘tmas. Bayt:

Saqiya, tut bada-kim, bir lahza ozumdin baray,

Sart bu-kim, har neca tutsaq, lab-a-lab si'pqaray.

Novoiyning e’tiroficha, sipqaray so‘zining mazmuniga yetganda, forsiy she’rda bu ta’rifni berishning iloji yo‘q.

Yana tamsimaq lafziki, ma’nosi “g‘oyat zavqdan tez ichmasu, lazzat topa-topa, oz-oz ichar”. Ushbu g‘aroyib ma’no adosida turkchada shunday matla bor. Bayt:

Saqi cu icip maqa tutar qos,

Tamsi-tamsi ani qilay nos.

Yoki boxsamaq lafzi adosida turk ushbu matlani aytibdi:

Hijr anduhida boxsap-men, bila alman, netay?

May ’ilajimdur, qopup dayr-i fanaga ’azm etay.

Forsiygo‘y turk beklaru mirzodalar boxsamaq ni forsiy til bilan ado etmakni tilasalar, nima qiladilar?

She’rning bino va madori ishqqa evriladi. Oshiqliqda yiglamaq dan kulliyrak va doimiyroq amr yo‘qdir va unda navlanish (bo‘linish) bor: yiglamsinmaq mazmunidaki, turk bunday debdi:

Zahid ’isqin desa qilgay fas,

Yiglamsinur-u koziga kelmas yas.

Bu o‘rinda Zohidning Tangri-taologa bo‘lgan ishqi, ilohiy ishq to‘g‘risida so‘z bormoqda.

Yana iqramak va siqramak lafzlarikim, “dard bilan yashirin, ohista-ohista yig‘lamoq”dir, oralarida tafovut oz topilur. Bayt:

Istasam davr ahlidin ’isqigni pinhan aylamak,

Kecalar gah igramakdur ’adatim, gah sigramak.

Forsiyda bu mazmunki bo‘lmag‘ay, shoirning chorasi qancha?

Yana siqtamaq lafzikim, yiglamaq da mubolag‘adir. Bayt:

Ul ay-ki, kula-kula qiraglatti meni,

Yiglatti meni demay-ki, siqtatti meni.

Yana okurmak ki, “kuchli un bilan, tengsiz fig‘on bilan yig‘lag‘aylar” (“biyik un bilaki, e’tidalsiz asub bila yiglagaylar”). Bayt:

Isim tag uzra har yan ask sel-abini surmakdur,

Firaq asubidin har dam bulut yaglig okurmakdur.

Okurmak muqobalasida forsiy tilda lafz yo‘qdir, forsiygo‘y shoir buningdek g‘aroyib mazmun adosidan mahrumdir.

Yana yiglamaq ning okurmaki muqobalasida inckirmak lafzi ham bor va u “inchka un bilan yig‘lamoq”dir. Bayt:

Carx zulmida-ki bogzumni qirip yiglar-men,

Igirur carx kibi inckirip yiglar-men.

“Abushqa” lug‘atida inckirmak so‘ziga: kaflar kaf-i ‘arabidur, incka un bila yiglamaqdur, - deya ta’rif berilgan (DDT,83).