Лексик-семантик муносабатнинг

митти кенгуру, мушук
кенгуру
кабп номииатнв бирликлар эса, гарчанд Iур 
номини ифодалаб келса ҳамки, ўзикинг қурилишпга 
кўра сўз бирикмаси бўлганлиги учун ҳам, 
кенгуру
сўзи 
билан боғланиб, гиио-гиперонимик кнчик тизимни ҳосил 
қила олмайди. Демак, гнпероним билан семантик жи- 
ҳатдан жинс тушунчасининг номини ифодалаб келган 
сўзлар орасидаги ўзаро фарқ 
логик-семантик 
фарқ 
эмас. балки лингвосистем фарқдир.
Логик-семантик муносабат доирасида барча турдош 
аниҳ отлар ўзаро жинс-тур муносабатини ифодалаш 
асосида боғланади. Лекин юқорида асослаб берилгани- 
дех, уларнпнг ҳаммаси ҳам гипо-гиперопнмпк лсксик 
гарадигмаларки ҳоснл қила олмайди. Худдп шунннг 
учун ҳам гпперонимга таърнф берплганда 
аииқ тпл- 
никг луғат таркнбидаги лугавнп бирлпкларнинг маъ- 
лум гуруҳида сўзларнинг ўзаро муносабатидан кслиб 
чпққан ҳолда ёидашиш ксрак, чунки гиперонимнппг 
таъркфи лингзосистем характерга эга бўлпши лоэпм.
3. Гипероним жинс-тур муносабати асосида боглан- 
гак умумлаштпрувчи маънога эга бўлган мустақпл лу- 
ғавий бирликлар қаторидаги доминанта (сўз).
2. Гиперошш — сўзларнипг 
гипо-гиперомпмпк 
қа- 
торидаги жинс иомияи ифодаловчи сўз.
3. Гипероним — шу жинс турларш-ишг 
комларнни 
ифодаловчи мустақил луғавий бирликларга ппсбатан 
семангик ҳолатда намоёк бўлувчи жиис поми гиперо- 
нимнинг мавжуд томонларининг белгиспга кўра ҳамда
14
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кўп ҳадлигига кўра унга кўплаб таъриф бериш мум- 
кин. Лекин бу таърифлар ичида гиперонимнинг харак- 
терини тўлиқ очпшга хизмат қила оладпган таъриф бу 
гипероним ва гипонимнинг \>заро муносабатидан келиб 
чиқкан мавжуд лингвистик оппозицня асосида лингвис- 
тик элементларнинг систем белгиснга асосланиб берпл- 
ган таърифдир.
Кўриннб турибдики, гипоним бўлмас экан, гнперо- 
пим ҳам тилда ифодаланмайди. Демак гипероним каби 
гипоннм ҳам соф лингвистик тушунча экан, гипоним бу 
тур тушунчасннинг тклнинг мустақил луғавий бирлнк- 
ларпдап иборат шундай ифодасидир. У бевосита шу 
турга мачсуб бўлган жинс номини ифодаловчп луғавнй 
бнрлпклар билан боғлиқ бўлади. Тилда гиперопим ифо- 
даланмас экан, гипоним ҳам ифодаланмайди. Худди 
мана шу мринда гнпоним ва гипероним орасидагп ўзаро 
мутаносиблик ўзаро лингвистик алоқа, яъни гипоним- 
нннг ҳам лингвоснстем характерга эга бўлган тпл ҳоди- 
саси эханлнги яққол намоён бўлади. 
Балик
сўзн 
сазан,
олабуға
каби балиқ номини ифодаловчи луғавий бнр- 
ликлар ўзбек тилида мавжудлнги учуи ҳам гипероним 
бўла оладн. Фақатгина 
бакра, лақца, сазан
сўзлари 
асосидагпна 
электрли лаппак балиқ
сўзинннг гипоним 
эканлигига ншонч ҳоснл қилиш 
мумкнн. 
Таркнбига 
кўра сўз бпрпкмасн ҳисобланган 
злектрли лаппак ба-
лиқ
атамасн бнр томондан ўзи билан бпр парадигма- 
тик қаторда турувчи номинатпв бнрлнк сифатнда 
бақ-
ра, лаққс, сазан
сўзлари билан боғланади. Иккипчи 
томондан, 
балиқ
сўзпга ннсбатан шу жннснинг алоҳпда 
бир турнпнг помини ифодаловчи сўз сифатида 
балиқ
сўзп билан боғланади. Шу ўринда 
электрли лаппак
балиқ
атамасп гипоним бўла оладими, деган савол ту- 
ғилади. Тур тушунчанинг номини ифодаловчи номина- 
тнз бпрлпкларнинг лкнгводуалистик хусусиятга эга 
эканлпги яққол намоён бўлади. Мантиқий жнҳатдан 
электрли лаппак балиқ
атамаси 
бақра, лаққа, сазан
атамалари бнлап тенг. Улар ўз парадигматпк қатори- 
да домннантага тенг маъно ифодалайдя, лекнн мантнқ 
ва тилнинг дуиёси ҳамда тадқиқот манбаи бир-биридан 
фарқ қилади.
Гарчанд