Лексик-семантик муносабатнинг

электрли лаппак балиқ
бирикмаси ва 
бақ-
ра
сўзларн мантиқий семактик жиҳатдан ўзаро ўхшаш 
бўлса ҳам, ўзннинг шакли ва тил доирасидаги мавжуд 
белгиларига кўра, бошқа-бошқа ҳодисалар сифатида
15
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

баҳоланади. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам 
номинатив 
бирлик, лекин биринчиси шакл таркибига кўра сўз би- 
рикмаси, бир катор мустақил луғавий бкрлнкларнинг 
яхлит бир тизим сифатида боғланишдан таркнб топган 
аниқ тил модели сифатида шакллакган бирнкмалардир. 
Айкан мана шу қиёслаш 
электрли лаппак балик, қал-
қонли чўртан
каби сўз 
бирикмалари 
билан 
бақра,
лаққа, сазан
сўзлари орасидаги ўзига хос томонларккм 
фарқлаш ва ҳар икки ҳодксани ўзаро ажратнш имно- 
нини беради. Демак гипоним атамаси остида биз тўла 
маънода бирор-бир жинс тушунчасига нисбатан шу 
жинснинг алоҳида-алоҳида турларининг иомини ифода- 
лашдаги тилнинг луғавий имкоииятларипи тушунамиз. 
Шундай экан, айтиш мумкинки, гипероним атамаси за 
тушунчаси каби гипоним ҳам жннс-тур муносабатини 
ифодалашнинг тил доирасидаги мантиқий имкониятлар- 
дан ва сўзлараро систем (парадигматик) алоқадан ке- 
либ чнққан бир тил доирасидаги аниқ систем ҳодиса- 
дир.
Гипокнм ҳамда гнпероним орасидагп логик-семантик
муносабат ва алоқа устида шуни айтнш мумкинки, ги- 
понимик қаторлар кўп элементли бўлади. Яъни ўз тар- 
кибида камида 2 элементни ■сақлайдп. Уз навбатида, 
улзриинг бири гипероним минимум, нккннчиси гипо- 
ким бўлиб келэди, ч}’нончи: 
тозуқ, хўроз, мокиён, жўжа
гипонимо-гипероннмнк қаторпда 
тозуқ
гипероним, қол- 
ган барча сўзлар гипоним бўлиб келадп. Чунки, гипо- 
нимнинг семантик таркибида умумий маъно жинс сема- 
си билан бир қаторда дифференциал сема тур 
семаеи 
ҳам ифодаланган бўлади. Шуиинг учун ҳам гнпонимлар 
ҳеч бир коптекстда. ҳатто умумлг.шти;;увчц шггеграл 
аннқловчилар ёрдамнда ҳам гипсрош:мн;шг ўрчпдп 
дамнда олмппдя. Чупки гасомтмга пьтсгцал млъпэ пАо- 
даловчи кисм билан бир ҳаторда, дифференциал сема- 
га эга бўлган ҳисм ҳам мавжуд. Сўзларнинг гнпонп- 
мкк уя луғатида эса гнпошш-гппоропим билан бпрга ва 
фақат гипероним воситасида аниқланади.
16
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Мазкур алоқа доирасида гипероним а, гипонимлар 
б, ц, д, е билаи ифодаланади деб қарайдиган бўлсак, 
бу ўринда б, ц, д, е ҳар бир гипо-гиперонимик қаторнинг 
алоҳида-алоҳида мусгақил элемекти спфатида А билак 
боғланиб гипо-гиперонимик микротизимни ҳосил 
қила 
олади.
А
б
дарахт— кайин
А
ц
дарахт— терак
А
Д
дарахт—ел
Ж-Л.
е
дарахт— тол
Гипероним ифодаланмаган тақдирда айни бир жинсга 
мансуб предметларнинг номларини ифодаловчи, лекин 
мазкур тилда мустақил луғавий бирликлар воситасида 
ифодаланмаган номинатив бирликлар орасида логик- 
семантик алоқа йўқолмайди, лекин бу бирликлар ора- 
сидаги ўзаро семантик алоқа асосида боғланган гнпо- 
гиперонимик муносабат ҳосил бўлмайди. Чунки, гипо- 
нимия тушунчаси юқорида батафсил очиб бернлгандек, 
мантиқий тушунча эмас, балки соф лингвистик ҳодиса- 
дир. Худди мана шунинг учун ҳам денотатларнинг ва- 
.зифасига кўра, яъни умумий тарзда бир хил фаолият 
бажаришини .ифодаловчи сўзлар қаторини гипонимия 
сифатида баҳолаб бўлмайди. 
Бундай 
вазифадошлик 
асосида боғланган сўзлар қатори бугунги кунга қадар 
умумий тилшуносликка ҳам, шунингдек, туркийшунос- 
ликда ҳам ўрганилган эмас. Шунинг учун ҳам биз бун- 
дай сўзлар қаторини сунъий термин—функционимия 
ёрдамида ажратамиз, чункн аниқ бпр тилда гипероним 
жиис номини атовчи сўз ифодаланмаса, тур тушунча- 
сининг номини ифодаловчи сўзларни гипоним сифатида 
баҳолаш мумкин эмас. Чунки гипо-гипероинмик мнкро- 
гизиглларнинг асосики жинс номини ҳамда шу жинега 
максуб турларникг 
номларини кфодаловчи луғавий 
бярликларнинг барқарор систем алоқаси ташкил қи- 
•лади. Шунинг учун ҳам сўзларнинг гипонимик қаторн 
жинс тушунчасининг номи ва тур белгисининг номини 
фарқловчи умумий лексик ифода билан боғланган лу- 
ғавий параднгмаларга айтилади. 
Лексик 
гипонимик 
парадигмалар ҳар доим дунедаги барча тилларда очиқ 
луғавий микротизимларни ташкил 
қилади. 
Бу шун-
2 —2357
17
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

дай микротизимки, унинг таркиби узлуксиз янги эле~ 
мептлар билан бойиб боради. Айпи замонда худди мана 
шу янги элементлар орасида ўзаро янги маъно муно- 
сабатларининг ҳосил бўлишига олиб келади. Шуиинг 
учун ҳам тнл ўзиннпг луғат таркибида мавжуд бўлган 
гипо-гиперонимик парадигмаларни боймтиш 
соҳасида 
чексиз имкониятларга эга. Бу имконият ҳар бир тил- 
ннпг ички имкониятлари, яъни тилда янгн сўз ва ата- 
маларнинг пайдо бўлиши, шунингдек, бошка тиллардак 
сўз ва атамаларнн тўғридан-тўғрн қабул қилиш билан 
богликдир. Масалап: 
дарахт
гипопимнк қатори сўнгги 
йнлларда чет тиллардан 
дарахт
номшш ифодаловчи 
бошқа кўппша сўзларни қабул килнб, тўғрндан-тўғри 
қўллаш патнжасида бирмунча бойиб бордн.
Шу бплан бир қаторда, тескари жараён ҳам мав- 
жуд. Чупопчи, кўпгипа сўз ва терминлар истеъмолдан 
чнқиши билан гипошшик парадигмаларнинг таркибпга 
кирувчи луғавпй бирликларнинг миқдорн кесхнн кама- 
Гшшн ҳам мумкпн, лекин гмпокимик парадигмалариинг 
очпқ характери бир қатор ўзнга хос систем семантик 
а.лоқаларнинг вужудга келишига асос бўлади. Гипоним 
ҳамда гиперонпм орасндагн 
бундай систсм-семантик 
муносабатлар нафақат гипонимик микротизимнинг 
ўз 
элементлари ичнда, балки яхлпт бир тнзимни ташкпл 
қилувчи тилнинг луғат таркибндаги сўзлар орасида 
ҳам мавжуддир. Шундай ўзпга ' осликларидан бирп ўз- 
бск тилн луғат тизими орасидагн гипо-гиперомик пара- 
дпгмаларнинг элемептлари ичидаги гипоним ҳамда гк- 
пероним орасидаги ўзаро семантик муносабатдир.