Лексик-семантик муносабатнинг

Ит
— сут эмпзувчи уII ҳайвоии (жинс номи);
Тоеук
— урғочи уй паррандаси (жинс номи);
тоз
— бўйни узун, сувда сузувчи, асли ёввойи бўлиб,
-хонакплашган парранда (жинс номн).
Мнсоллардан кўриниб турибдики, гнпо-гиперонимик 
қатсрда гпперопнм жинс маъносини пфодаловчи доме- 
нанта сўз сифатида намоён бўлади. Гипоним эса мини- 
мум икки маънони ўз таркнбнда сақлаб, қуйндаги шакл- 
ларда намоен бўлади.
Г Гнпонпмлар ўзикинг семактик таркибида гиперо- 
иимшшг маъпосш-ш ифодалаб келган ҳолларда алоҳида 
еўз шаклпда ифодалаиади. Чунончн, 
бузок
— мол — 
-молнинг эмадпган боласи; 
сигир
— мол — урғочи мол.
Мазкур турдагп гинонимларнинг семантик таркибкда 
эйни бпр вақтппнг ўзида ҳам гапонимга мансуб бўлган 
умумий маъко ҳамда гипонпмнинг ўзигагина хос бўлган 
днфференцпал сема нфодаланади.
2. 
Бошқа турдаги гино-гиперснимик қаторларда ги- 
лероним гипокнмнинг маъноскни ифодаловчи бўлакни 
ўзинпнг таркибига пиплицид тарзида бириктириб ке- 
лади. Бу турдаги зоонммлар ўзининг мураккаб таркиб- 
«ш зкаилкги билан характерлакадк. /Қумладан: 
балиқ,
аррабалик, буқабалиқ, маллабалиқ
каби.
Агар юқорпда келгирилган гкпо-гиперонимик қатор- 
дгги гипонимлар дифференциал маъно ифодаловчн бў- 
лакларсиз қўлланилса, у ҳолда 
арра, буқа, малло,
бў- 
лакларспз 
балиқ
гиперонпмн 
ггшо-шперонимнк пара- 
днгманп ҳоспл қнла олмайди. Бу гнпо-гнперонимик қа- 
торга мансуб бўлган гппопимлар от, сифат, сон ва бош- 
қа сўз туркумлари билан бирикиш асосида ҳосил бў-
3 — 2357
33
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лади. Гипоним тушунчасини 
ифодалаган 
сўзлар шу 
жинсга мансуб ҳайвонларнкнг турли белгилариии ифо- 
далаб келадн. Масалан: 
ара тўти
— ара 
водийсида 
яшовчи тўти; 
товланма тўти
— юрганда чиройли, пати 
тозланиб турувчи тўти.
Бу иккала гппоним айни бир жинсга — тўти жинсига 
мапсуб қушнинг турли белгилари билап фарқ қилувчи. 
нкки турнинг номини ифодалаб келади. Улардан бири 
ўзининг яшаш жойини ифодаловчи белгиси билан, ик- 
кинчпси ракг-туспнинг ўзига хослиги билан фарқлана- 
ди. Шу фарққа асосланган ҳолда турлича номланади.
3. 
Учинчи тппдаги гппонпмларнинг таркибида гипе- 
роним тушунчасини ифодаловчи сўз факультатив тарз- 
да қўлланилади. Масалан: 
лакқа
(балиқ), 
сазан
(ба- 
лип): 
тўрткўз
(ит). 
олапар
(ит); 
саман
(от), 
тўриқ
(от), 
жийрон
(от). Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, мазкур 
турга мансуб гипонимлар иутқда 
асосан 
бўлакларсид 
қўлланилади. Бунга асосан гипоним тушунчасини атовчв: 
сўзлар ифодаланади. Жумладан, 
саман, тўриқ, жийроя
кабк. Лекнн илмий адабиётларда улар ўзининг бўлак- 
ларини бириктирган ҳолда тўлиқ ифодаланадн: 
лақка
балиқ, дакан хўроз, саман от
ва бошқалар.
Гипонимларнинг бу тарзда таспнф қилиниши зоо- 
ннмлар орасидаги семантик алоқаларнинг турли типла- 
рини аниқлашда жуда муҳим аҳамиятга эга.
Тадқиқот натижаларп шуни кўрсатадики, гипо-гипе- 
ронпмнк қаторлар таркпбига фақатгина у ёки бу да- 
ражада ўзининг семантик 
таркибида 
гиперонимнинг 
маъносини ҳамда гипонимга хос дефференциал маъно- 
ни пфодалаган сўзлар кира олиши мумкин. Гипероиим 
маъносини ифодаловчи сўз таркнбида 
алоҳида 
қисм 
сифатида такрор қўлланган номинатив бирликлар эса 
гнпо-гиперонимик лексик қаторларни ҳосил қила ол- 
майди. Масалан: