Лексик-семантик муносабатнинг

Ч ў ч қ а
— 
сут эмизувчи уй ҳайвони.
Т ў н ғ и з
— 
ёввойи чўчқа.
3 8
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Узбек тилидагн зоопарадигмалар ораснда гипо-ги- 
перонимик муносабат асосида боғланган лексик қатор- 
ларни ҳосил қилувчи сўзлар орасидаги ссмантпк муно- 
сабатларни тахлил қилиш натижалари шуни кўрсатди- 
кп, мазкур мавзу гуруҳн орасида гипо-гипероиимик 
муносабатлар зооиарадигмаларникг асосий фарқлн бел- 
гисини ифодалагап сўзлар орасида ҳосил бўлади. Ги- 
лонимик қаторлар жуда кенг ва серқирра бўлишига 
қарамай, уларни хосил 
қилувчн механизмлар жуда 
қам оддип.
Биз қунида гипо-гиперонимик лекснк қаторларнинг 
злементлари орасидаги синонпмик, антоиимпк, омони- 
мик ва гюлнсемантик муносабатлар устнда ҳам фнкр 
юритамиз.
ГИПО-ГИПЕРОНИМИК ҚАТОРЛАРДА СИНОНИЛ\ИЯ
Тилнинг яхлит тизим сифатида қурнлнши тил эле- 
ментларннинг снстем характери, энг авзало, шу тил 
злементларининг ўзаро парадигматик муносабатлар 
асосида боғланишда намоён бўлади.
Шунинг учун ҳам тнлни яхлпт бпр тизим спфатпда 
ўрганишни унинг элементлари, жумладан, луғавнй бир- 
.ликлар орасидаги парадигматик муносабатларни ўрган- 
масдан туриб тасаввур қилиш қийин. Том маъносидаги 
-систем-тадкикот ва элементлараро параднгматик муно- 
сабатларни ўрганиш айнн бнр ҳодисанпнг турлпча ном- 
-ланпшидир. Тилнинг луғат катламинн яхлит тизпм сп- 
фатида ўрганиш сўзлар орасидаги парадигматик му- 
носабатлар, боғланишлар асосида ҳосил бўладиган си- 
ноппмпк 
ва 
антонимнк қаторлар, лексик-семантнк 
қаторлар кабн лекснк гуруҳларни ўрганиш соҳасида 
ўзбек I п. ппупослпгнда ҳам анчагина ишлар амалга оши- 
рнлдп.
Шуни алоҳпда тлъкндлаш керакки, кўпгина адаби- 
'ётларда гшю птеропммнк муносабат асосида боғлан- 
ган сўзлар қагоршш сипоним сўзлар сифатида баҳолаб 
келганлар. Бупдай мпсоллар, айниқса, мактаб ҳамда 
олин ўқув юртп дарс.чикларпда кўплаб учрайди. Чу- 
иончи, гулиинг турларн: 
яола, атиргул, чиннигул, рай-
ҳон, лолақизғалдоқ, гулхайри, гултожихўроз.
Узаро си- 
ноним сўзлар сифатнда кўрсатилган бу ҳол юқорида 
.айтиб ўтганимиздек, бпрнпчидап, гипонимия билан си- 
нонпмия орасидаги яқгшликдан, умумийликдан далолат
ЗЭ
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

берса, иккинчидан, бу ҳар иккала семантик ҳодисанинг 
ўзаро бир-биридан ажратмаганлигидан, уларнинг аниҳ 
чегараси белгиланмаганлнгидан далолат берадн.
Сўзлар ораспдаги гипонимо-гиперонимкк муиосабат- 
ларни 
ўрганиш жараёнида гипонимиянинг, 
синони- 
мнядан фарҳи, гнпоннмня, синоннлшя ораспдагп уму- 
мийлик устида ҳам 
тўхталнб ўтиш 
максадга му- 
вофпкдир. Гипонампк катордагп 
сўзларнпнг бўлак- 
лн таҳлилндан маълумки, 
бир гипоннмо-гинеронимик 
каторни ҳосил ҳилувчи гиперони.м ҳамда гипоним сўз- 
ларнинг семантик таркибпда 
ўзаро умумнй 
семалар 
билан бир қаторда. уларпп 
бир-биридан фарқловчи 
дифференциал семалар ҳам мавжуд бўлади. Барча тил- 
ларда бўлгани кабп ўзбек тилипииг луғат қатламидаги 
сўзлар ҳам ўзининг пфодалаган маъносига асосланган 
ҳолда тасниф қклингди. Бу таениф сўз маъноларннинг 
ўзаро бир турдагн предмстларнинг номмни ифодалашга 
ёки луғавий бир.микларда ифодалаган 
маъноларнипг 
яқиилиги принципига асосланган. Узбек тилмдпгп ўсим- 
лик ёки ҳайвон номларини ифодаловчи мавзу гуруҳ- 
лари ораспдаги гипокнмнк ҳамда синоннмик муноса- 
батлар ҳам худди мана шумавзу гуруҳларига мансуб 
луғавий бирликлариинг ўзаро бнр турдагн айнп бир 
жннсга мансуб предметларнинг номини ифодалаб ке- 
лиши билан белгиланади. Айни бир гипонимо-гиперо- 
нимик қаторга бирлашган барча гипонимлар бнр-бири 
билан ўзаро синонимик муносабатга кнришади. Бу му- 
носабат, ўз навбатида, ифодаланиш хусусиятига кўра 
тўлнқ синонимик ёки қисман синонимик 
муносабат 
(алоқа), боғланиш бўлиши мумкин. Масалан: 
ўзбек 
тилндаги ёввойи йиртқич ҳайвон номини ифодаловчи