Лексик-семантик муносабатнинг

ГИПО-ГИПЕРОНИМИК ҚАТОРЛАРДА АНТОНИМИЯ
Маълумки, гипонимо-гиперонимик ‘ лексик қаторлар 
,айни бир жинснинг умумий номини ифодаловчи тушун- 
чага нисбатан унинг алоҳида-алоҳида турларининг но-
42
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

мини ифодалаб келади. Шунинг учун.ҳам айни бир тур 
номида шу турнинг ўзинигина таъкидловчи ва айни 
замонда иккинчи бир турни инкор 
қ.илувчи семалар 
баробар ифодаланади. Масалан: 
от, бўрон, зебра
сўз- 
ларидан пборат бўлган гипо-гиперонимик қаторда 
от
— 
иш ҳайвони,
(жинс номини ифодаловчи сўз) айни пайт- 
да, хонаки тур семасй орқали ёввойи эмаслик маъноси- 
ни инкор қилади. ,
Зебра
сўзида эса отнинг ёввойи тури маъноси ифо- 
даланади. Айни замонда ёввойи от тушунчаси ёввойи 
тур семаси, хонаки тур семасини инкор қилиш аниқ 
маъно орқали ифодаланаяпти. Юқоридаги мисолларда 
отнинг турларини"ифодаловчи сўзлар ўзаро қарама- 
қарши маъно ифодаламайди. Балки айни бир тушун- 
часини -ифодалаган маънолар орқали иккинчи бйр тур- 
га манеуб эмаслик, балки*шу турнинг айнан ўзи экан- 
лиги таъкидланади. Гипонимо-гиперонимик муносабатга 
эга бўлган лексик парадйгма бирликлари орасидаги си- 
нонимик муносабатларни ўрганйш каби мазкур’ пара- 
дигмалар (гуруҳлар) орасидаги ўзаро антонимик маъ- 
лоларни асослаш ҳам- ўзбек тилининг лексик-сёмантик 
тизимини яхлит бир тнзим сифатида ўргакиш учун жуда 
муҳим илмий аҳамиятга эга.
Узбек тилидаги сўзлар ораспдаги антонимик муно- 
сабатларни ўрганишга бағишланган 
баъзи 
ишларда 
зркак, аел, чол, ■
кампир, қиз, йигит
каои сўзлар яркм 
антонимлар сифатида кўрсатилган, ваҳоланки, бу сўз- 
лар ўзаро қарама-қарши 
(антонимик) 
маъноларга 
эга бўлган гипонкмдир. Чунончи, 
одам
гипероними 
эр-
как, оРёл, чол, кампир
ва ҳоказо сўзлар билан бир қатор- 
яп ҳоснл қплади: 
ёшлар, йигит, қиз
ва ҳоказо,
Бупдай ҳар хиллик гипо-гиперонимик .лексик пара- 
дп
1
’мпларш
1
ҳоснл қилувчи с?ўзлар тизими орасидаги 
,'
11
П()ппм
11
!ў маъпо муносабатларииинг 
бугунгн. кукга 
қадар ўрппшлмпгаилигидан далолат беради.
Узбек 'п 
1
л 
11111111
г умумистеъмолдаги зоонимлари ора- 
сйдаги ги 
1
Ю
1111
М() гипсронимик муносабатларни ўрганиш 
жараёнида мазкур 
мавзу 
гуруҳига 
мансуб 
бўлган 
баъзи параднгмаларшшг элементлари орасида семантик 
жиҳатдан ўзаро б
1
Қ) (трппн инкор қилувчи бўлаклари-. 
нннг маъноларини ўргаппш зарурмяти қўйиладн. Узаро 
гипоппмо-гиперонимпк мупосабатга эга бўлган лексик 
бирлпкларнинг семантпк таркпбида ифодаланган анто- 
нимпк ссмаларни таҳлпл қплнш иатижасида шу "нарса
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

аниқландики, мазкур антонимик семалар ўзаро бир-би- 
рини инкор"қилишга хизмат қилмайди. Балкм бир тур- 
ни ифЪдаловчи семани инкор қйлиш орқали шу жинсга 
манеуб бўлган алоҳида бир хурнииг номини атайди. 
Гипо-гиперонимик муносабатлар орқали боғланган лек- 
спк қаторлар орасидаги антонимик алоқалар маълум 
контекст донрасида ҳам ҳосил бўлади. 'Бунда ўзаро- 
гипо-гиперонимик семалар асосида боғланган сўзлар 
орқали ифодаланган маънолар бир-бнрини инкор қи- 
лади. Масалан: «Ит-муш,ук бўлишдан на' фойда», «Қмз- 
ларимиз қўй эди, амирлар бўри» 
(хатдан),
«У қўй 
эмас, қўчқор эдн». Демак:
' " 1 . Бир гипонимо-гиперонимик лексик қаторга бир- 
лашган луғавий бирликларнинг семантих таркибида 
ўззро умумип семалар билан бир қаторда бир-бирини 
инкор қилувчи дифференциал семалар ҳам мавжуд.
2. 
-Бнр гипонимнинг семантик таркнбида нфодалан- 
ган дифференииал маъно, иккинчи гипонимнинг днффе- 
ренциал маъносинй инкор этиш орқали шу сўзни маз- 
кур жинснивг алоҳида бир турини ифодаловчи луға- 
впй бпрлик эканини таъкидлайди.
3. Гипонимлар маълум бир контекст доирасидагина 
тўлиқ антонимик маъно ифодалайди.
4. Гипонимларнинг_семантик таркнбида ифодалан-
ган ўзаро бир-бирини инкор этувчи семалар ҳамда кон- 
текст донрасидаги улар ифодалаган антонимик маъно- 
лар бу сўзларни фақатгина ўзаро гнпонимик лиуноса- 
батга эга бўлган сўзлар сифатида баҳолашга асос бўла: 
оладн. 
1 -
ГИПОНИМО- ГИПЕРОНИМИК ҚАТОРЛАРДА ПОЛИСЕМИЯ ВА
ОМОНИМИЯ
Узбек тилида лексик полисемия, қўп маънолилик сўз- 
ларнинг турли маънолари орасидаги муносабат турлари, 
сўз маъноларининг рквожланиши ва кўчишн ўзбек тил- 
шунослигида бир мунча кенг ўрганилган масалалардан1 
дир. Шундай бўлса ҳам мавжуд борлиқдаги жинс-тур 
муносабатини ифодалашга хизмат қилувчи гипонимо- 
гиперонимик, лексик қаторлардаги полисемия ва омо- 
нимия ҳодисаси ўзбек тилшунослигида гипонимияни ҳам 
назарий жнҳатдан ўрганилишн билан чамбарчас боғ- 
лиқ.
Бугунги кунга қадар гипонимо-гиперонимик муноса-
44
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

батларга алоқадор бўлган лугДвий парадигмаларни ўз- 
бек тилидаги сўзлар орасидаги маъно муносабатЛ'ари- 
нинг алоҳида бир тури сифатида ўзбек, тилининг умум- 
.истеъмол зоонимлари мисолида ўрганиш жараеййда шу 
нарса маълум бўлдики,- бу лексик парадигмаларда' по- 
лисемия ва омонимия ҳодисаси кенг тарқалган.. э.кан. 
Сўзларнинг гипонимо-гиперонимик 
қаторларини 'б'ир 
.жинс (туркум)га мансуб ҳайвонларнинг. умумий ва .ху- 
сусий . номлари парадигмаси гипероним 'доменанта ва 
хипонимлар тизими ташкил этади. Масалан: