Лексик-семантик муносабатнинг

УЗБЕК ТИЛИНИНГ АТАМАЛАРГА ОИД ҲАМДА
УМУМИСТЕЪМОЛДАГИ ЗООЙИМЛАРИ
Турли типдаги илмий манбаларнинг, жумладан, лу- 
тат ҳамда қомусларнинг гувоҳлик беришича, ер юзида 
уч юз мингдаи зиёдроқ ҳайвон яшар экан. Бу ҳайвон- 
ларнинг ҳар бири ҳамда ҳар бир ҳайвоннинг у ёки бу 
белгиси асосида фарқ қилувчи турларининг ҳар бири 
ўз номига, тилда ўз ифодаланувчисига эга. Чунончи, 
туя
— бир ёки икки ўркачли йирик сут эмизувчп иш 
ҳайвони (жинс номи); 
бўталоқ
— туянииг боласи (тур 
номи); 
м о я
— урғочи туя (тур номи); 
нор
— бир ўр- 
качли эркак туя (тур номи).
Шуни алоҳида таъкидлаш кераккн, зоонимлар ни- 
.ҳоятда кўп бўлганлиги билан уларнинг фақат бир қис- 
мигина ўзбек тилида қўлланилади. Чунки ҳайвон ном- 
ларининг асосий аксарият қисмини атамалар ва ата- 
маларга оид бирикмалар ташкил қилади. Зоологик 
атамаларнинг ўзбек тилида ниҳоятда кўплиги зоология 
■фанининг тараққиёти билан чамбарчас боғлиқдир. Уз-
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бекистонда зоология фанининг шаклланнб, ривожлана 
бориши билан баробар ўзбек тилига кўплаб зоологик/ 
атамалар ҳам кириб келади. Бу атамаларнннг кўпчи- 
лиги рус тили ва бошқа тиллардан таржйма қнлиш: 
орқали қабул қилинган. Бу ҳолни асосан тур номини 
атовчп зооатамаларнинг ифодаланишида яққол кўриш' 
мумкин. Жумладан: 
Приживальский оти, каспий киль-
каси, электрли лаппак, электрли угорь
ва ҳ. к.
Жинс номини ифодаловчи зоотерминлар тур номи- 
ни ифодаловчи зооатамаларга нисбатан бир мунча кам 
бўлиб, бупга асосий сабаб ўзбек тилида мазжуд бў'л- 
ган жинс номини нфодаловчи зоонимлар, асосап, шу 
ҳудудда яшовчи ҳанвонларнинг номини ифодалаганлп- 
гидадир.
Узбек тилининг зооатамалари асосан дарслик ҳам- 
да зоологик луғат ва қомусларда ҳамда зоологик маж- 
муаларда, шу соҳа мутахассисларининг нутқида кенг' 
қўлланилади. Зоологик 
атамалар 
умумистеъмолдаги 
зоонимлардан фарқ қилиб, мураккаб бирикмалардан 
ташкнл топган илмий атамаларни ўз ичига оладн. Ма- 
салан: 
сут эмизувчилар, умурткали ҳайвонлар, судра-
либ юрувчилар, совуққонлилар, курак оёклилар
ва ҳ. к..
Шунинг учун ҳам айни бир жинсга мансуб, ҳайвон- 
нинг турларини ифодаловчи зоологик атамалар шу тур 
номини ифодаловчн умумистеъмолдаги зоонимларга 
нисбатан бир неча баробар кўпдир. Чунончи, ўзбек ти- 
лининг гипологнк атамалари 526 та бўлса, умумистеъ- 
молдаги от номлари 30 тадир.
От — 
айғир, байир, байтал, бия, облак, бедов.
Шунингдек, ўзбек тилпда 70 га яқин балиқ номн 
кенг истеъмол қилинса, ихтионимлар 500 га яқиндир, 
Юқорпдагн мнсоллардан кўриниб турибдики, ўзбек ти- 
лидаги зоологнк атамаларни ўрганиш соҳаснда ўзбек 
тилшунослигида ҳам бир қатор ишлар амалга оширил- 
ган. Бозорова Д., Усмонов С. ва бошқаларнинг ишлари 
бунга яққол мисол бўла олади. Лекин мазкур ишларда 
зооатамалар фақатгина тасвирий йўналишда ўрганилиб 
улар орасидаги 
лексик-семантик муносабат ва ало- 
қаларни 
ўрганиш бугунги кунга қадар 
махсус тад- 
қиқот манбан бўлган эмас. Шунинг учун ҳам биз зоо- 
атамаларни улар ораспда мавжуд бўлган ўзаро лексик- 
семантик ҳамда логнк-семантик алоқалар нуқтаи на- 
заридан таҳлил қиламиз. Узбек тилининг 
умумистеъ- 
молдаги зоонимларн орасндаги лексик-семантик алоқа-
27
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларни ўрганиш ва таҳлмл қилкш ўзбек тили лекснка- 
спнм яхлит бир тизим сифатида баҳолаш нуқтаи наза- 
рндзн жуда ҳам зарурдир.
Узбек тилининг умумистеъмолдаги зоонимлари, асо- 
сан, ўзбек халқининг хўжалик ҳаётида муҳим аҳамият- 
га эга бўлган уй ҳайвоиларининг ёки теварак-атрофда- 
ги одамларга якин яшайдиган турли ҳайвонларнинг 
номларинк ўз ичига олади. /Ҳумладаи: