Лексик-семантик муносабатнинг

ГКПОНИМ ВАГИПЕРОНИМ ОРАСИДАГИ
ЛОГИК-СЕМАНТИК АЛОҚА
Гипоним тушунчаси, семантик-функционал маънода 
луғазий бирликларда ифодаланган мазмун ва белгилар 
бнлан характерланади. Бу маъно ва белгилар эса бе- 
восита объектив борлиқдаги умумийлик тушунчаси би- 
лан боғлиқдир. Айни бир аниқ тил эгалари онгида 
гипероним жинс тушунчасини нфодаловчи сўзларникг 
аниқ равшан тушунчаларини ифодаловчи луғавий бир- 
ликлар сифатида намоён бўлади. Масалан: 
дарахт
ги- 
пероними объектив борлиқда мавжуд бўлган аниқ пред- 
мет сифатида худди шу объектив борлиқ ҳодисалари 
билан боғлангандир. Айни шу 
дарахт
сўзи жинс маъно- 
сини ифодаловчи сўз сифатида дарахтнинг барча тур- 
ларини ифодаловчи сўзларнинг 
мантиқий (логик)-се- 
мантик жиҳатдан ўзига хос лексик-семантик муноса- 
батга асосланган лексик-семантик гуруҳ ҳосил бўла- 
ди. Шунинг учун 
дарахт
сўзи ўзининг алоҳида-алоҳида 
турини ифодаловчи ҳар бир 
луғавий бирлик билан 
алоҳида-алоҳида лексик-семаптик алоқага кпрпша ола- 
ди. Чунончи: 
дарахт, қайин
сўзлари ораспдагн гипо- 
птперонимик алоқа 
дарахт
— 
ел, дарахт
— 
қайин
сўз- 
лари орасида ҳам бирдай сақланади. Бу ўрпида 
дарахт
сўзига нисбатан унинг барча бошқа турллрпппиг ном-
12
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ларини ифодаловчи сўзлар тенг қийматга эга. Тур но- 
мини ифодаловчи ҳар бир сўз шу турнииг ўзи мансуб 
бўлган жинс номини ифодаловчи сўз билан логик-се- 
мантпк жпҳатдан бирикиб, гипо-гиперонимик парадиг- 
манп ҳосил кила оладн.
Иккинчи томоидан, 
дарахт
тушунчасп умумпй бнр 
бутун, аник. реэл тушунча сифатида 
бута
ва 
майса
сўзларп билан боғланадп. Мана шу карама-қаршплик- 
да у.мумпйлпк тушунчаеинппг реал, аниқ характерга 
эга зканлиги ҳақидаги дпалектик маълумот яққол иа- 
моён бўлади. Бу ўринда 
дарахт
гиперонимининг ўзида 
умуминлик ва хусусийлик тушукчалари орасидаги ало- 
қадорлнкни кўриш мумкин. 
Дарахт
гипероними жинс 
тушунчаспни ифодаловчн сўз сифатида бирннчи нав- 
батда шу жинснпнг турларини ифодаловчи сўзлар би- 
лан боғланади. Тур тушунчаснни ифодаловчн луғавнй 
бирлик ўрнида қўлланиши мумкин. Лекин жинс тушун- 
часмни ифодалозчи сўз гнпероним, тур тушунчасининг 
номини ифодалозчи луғавий бирликлар гипонимлар ўр- 
нида қўллангамда тур маъиосини тўлиқ ва аниқ тарзда 
ифодаламайди. Шунинг учун ҳам бизнинг онгимизда 
мавжуд бўлган тур тушунчасинннг тилда апиқ ифода- 
лзпишнга зҳтиёж туғнладп. 
Худдн мана шу эҳтиёж 
тур тушунчасннпнг нутқда аинқ аннқловчнларга (луға- 
вкя пфодаларга) эга бўлиши билан белгилакди. 
Май-
са, бута, дарахт
ошюзицпясида 
дарахт
умумий тарзда 
акиқ луғавпй бирликларни мужассамлаштирувчи ягона, 
реал Д
10
Н
0
ЛИТ сўз тарзида намоён бўлади. Тилнпнг 
луғат тизимида гипо-гипероипмнк муносабат асосида 
бсғланган лексик параднгмаларнинг мавжудлиги ва 
уларникг объектнв хусусиятга эга эканлпгп объектнв 
борлпқдгги 
умумийлик ва хусусийлнк 
тушунчалари 
ораспдагп алоҳадорлик ҳамда мана шу алоқадорлнк- 
пннг иксон онгида умумийлик ва хусуспйлик тушунча- 
ларпипнг кфсдаси сифатида апиқ акс этпшп бплан бсво- 
спта бсғлпқдпр. Бпз кундалик турмушда ҳпр допм ҳам 
тур тушунчасини нутқда 
аниқ 
ифодзлашга 
эҳтиёж 
сезмаймиз. Аксиича, нредметларшшг белгиларп ҳақмда 
фнкр юрптиб, уларни у.мумлаштирган ҳолда баён қи- 
ламиз.
Тилда ва нутқда гиперонимнинг кенг миқёсда тар- 
қалганлиги ва истеъмол қилинишингшг биринчн сабаби 
шу бмлан характерланади. Иккинчн муҳим сабаби зса, 
тилнинг тафаккурнинг шакли ва муомала воснтаси си-
13
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

фатида шу тил тизимндаги ўзаро ономосиологик ало- 
қаси билан белгиланади. Шунинг учун ҳам маълум бир 
жинс номи айни бир тилда мавжуд бўлган хэлда маз- 
кур тил шу жинсшшг аниқ турларининг, хаттоки, тур- 
чаларнинг 
номини 
ифодалаш имкониятига 
эгаднр. 
Тилдаги барча аниқ отлар семантик жиҳатдан жинс 
тушунчасининг номини ифодалаб келса ҳам.лпнгвистлк 
жиҳатдан гипероним бўла олмайди. Чунки бунда ги- 
пероним (жинс номи) ҳар доим ҳам айни бир аниқ 
тилда жинс-тур номипи ифодаловчи мустақил луғазий 
бирликлар ва лексемалар билан ўзаро боғланган лек- 
сик парадигмаларни ҳосил қила олмайди. Чунончи, ўз- 
бек тилида 
кенгуру
сўзи гипероним бўла олмайди. Чуи- 
ки бу тил кенгурунинг алоҳида-алоҳида белгилари би- 
лан ажралпб 
турувчи 
турларини 
ифодалаш 
учун 
махсус ихтисослашган мустакил луғавий бирликларга 
эга эмас, бизга маълум бўлган