Лексик-семантик муносабатнинг

дарахт, ел, қайин, терак, тол, чинор
тушунчала- 
ркии ифодадовчи луғавий’бирикликлар ўзаро тенг.боғ- 
ланиш асосида 
алоқага 
киришади. 
Бу 
қатордаги 
дарахт
сўзи умумийлик, яхлитлнк маъносини ифодэлев- 
чи сўз сифатида 
ел, қайин, терак, тол, чинор
тушунқз- 
ларини шу дарахткинг 
алоҳида-алоҳида турларини 
ифодаловчй тушунчалар снфатида бириктириб қамраб 
олади. Бу ўринда 
дарахт, ел, терак, қайин, тол, чинор
тйпидаги сўзлар орасидаги маъно муносабатини бутун- 
бўлак муносабати асосида боғланган еўзлар орасидаги 
муносабат билан бир хйл баҳолаш мумкин эмас. Чун- 
ки 
дарахт, ел, қайин, терак, тол, чинор
сўзлари ўзаро 
жинс-тур муносабатини ифодалаш асосида 
боғланган 
сўзлар қатори орасидагқ фарқ 
дарахт,
ед, 
қайин, те-
рак,' тол, чинор
сўзлари орасидаги мантиқий. (логик) 
семантик алоқа билан 
дарахт, шох, илдиз, дарг
сўзла- 
риорасидаги ўзаро алоқа чоғиштирилганда яққол на- 
моён бўлади. 
' : -
Дарахт
сўзи жинс тушунчасини ифодаловчи сўз 
сифатида 
ел, қайин, терак, тоА
сўзлари билан бб-ғлан- 
ган. Бу қатордаги 
дарахт
сўзи марказий, ббш. сўз си- 
фатида шу жинсга 
нисбатан 
тур тушунчаларининг 
номларини ифодалаб келувчи 'сўзларнинг 
барчасини 
ўзига бириктирнб келади. Айни замонда 
дарахт
сўзи 
бутун тушунчасининг номини ифодаловчн луғавий бир- 
лик сифатида шу бутунли-книнг таркибий қисмларининг 
номини ифодаловчи 
илдйз, тана, шох, барг
сўзлари би- 
лан боғланиб, бир лексик-семантик қаторни ҳосил қи-
5
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лади. Шунинг учун ҳам объектив борлпқдагн жпис.лур 
мукосабатини ифодалаш асосида ҳосил бўлпдигап гпгю- 
гиперонимик лексик 
парадигмаларнинг 
'г)лсмст'ла[)м 
орасидаги ўзаро маъно муносабатларкн-и бугуп-бўлак 
.тушунчаларини ифодалаш асосида 
ҳосил 
бўладмгач 
нисбий лексик парадигма элементлари орасидаги мап- 
тиҳм.й-семантик алоқаларни лингвистик нуқтаи назар- 
дан ўзаро фарқлаш асосидагина тйлнинг лексик-семан- 
тик тизимида 
мавжуд бўлган гипонимия 'ҳодисаси- 
нинг аниқ чегарасини белгилаш ҳамда гипо-гиперони- 
мкк сем'антик алоқалар асосида ҳосил бўлган парадиг- 
маларнинг лингвистик характерини очиш мумкин.
Гарчанд, партонимик (бутун-бўлак) 
муносабатини 
ифодалаш асосида ҳосил бўлган луғавий 
бирлнклар- 
нинг қатори гипо-гиперонимик муносабатларни ифода- 
лаш асосида боғланган лекснк парадигмаларга жуда 
ўхшаса ҳамкй, гипонимик ҳамда партонимик қаторлар- 
дан ҳар бирини ҳосил ҳиладиган лўғавнй бнрлпклар 
ораспдаги алоқа бир-биридан кескин фарқ қилади, Чу- 
нокч
1
қ 
тана
сўзи одам вужудига нисбатан олинганда 
бутун
тушунчасини ифодало-вчи сўз сифатида қўлла- 
нилади. 
' . 
_
Тана, бош, .буйин, елка, қўл, бел, қорин,. оёқ
қа- 
торидаги 
тана
сўзи ва одам гавдасининг қисмларини 
ифодаловчи луғавий бирликлар орасида ўзаро тобела- 
нпш ва бўнсуниш муносабатлари мавжуд эмас-. Бу 
шупдан далблат берадики, 
тана
сўзи ва тана бутунли- 
гннппг помларипи нфодаловчп сўзлар ўзаро ассоцна- 
ткв„ бпр-бирнни бирнктпрпб келпш, ўзаро бпр-бпрпни 
эслатнш асосида боглапма
1
'ан.’
1
пгп учуп ҳам 
тана, бош,
бўйин, елка, қўл, бел, қорин. оёқ
сўзларппипг вертнкал 
қатори тнлнгшг лекспк-стмшгшк тнзнмпда дбпмнп бар- 
қарор.злоқа ва барқарор мупосабат асосида характер- 
ланувчи лекснк парадпгмаларни ҳосил қила олмайди. 
Фикримнзнинг тасднқп сифатнда 
тана
сўзини ҳапвоп 
вужудинннг-бутунлпгшш ифодаловчп сўз спфатида олмб 
қараймиз. Бу ҳолда ҳайвон танаси қисмларпнппг пом- 
ларшш ифодаловчм